Xochitlájtoli: Manuel Espinosa Sainos

Continuamos con la serie Xochitlájtoli, muestra de poesía en lenguas indígenas, coordinada por Martín Tonalmeyotl. Ahora es turno del poeta Manuel Espinosa Sainos, quien nació en Ixtepec, Puebla, el 4 de octubre de 1972. Es poeta totonaco, traductor, productor y locutor bilingüe. En 1999 publicó su primer poemario Xtachiwinkan likatutunaku kachikín / Voces del totonacapan, en la colección Letras Indígenas Contemporáneas (Conaculta-INI), luego Tlikgoy Litutunakunín / Cantan los totonacos, en el marco del Año Internacional de las Lenguas (CDI, 2008)  y Kxa kiwi tamputsni / En el árbol de los ombligos publicado por el Centro de las Artes Indígenas del gobierno del estado de Veracruz en el 2012. Sus poemas han sido traducidos al portugués y recientemente participó en el VII Festival de Poesía Las Lenguas de América, Carlos Montemayor, de la UNAM.

 

 

 

Tamakglhtastín

(inédito)

 

Kkilatamalh kxkachikín lawan pala niksmanilh,

xaklhakgapatan klhakgat lawan luspupulu kimakgkatsika,

kiaktalamilh xtachiwin lawan akxní xaklichiwinampatán.

 

Xakmaxanatlipatán kintalakapstakni tsalakgolh tachiwín,

xkixapakanitá akxní kpatsalh kilatamat kxlikgalhtawakga lawan

chu akxní kpatsalh kinklilhtsukut naxmasipanikanitá’

 

 

 

 

 

Como ellos

 

Quise vivir en su pueblo y me sentí ausente,

quise usar su ropaje y me sentí desnudo,

quise hablar su lengua y su lengua me lapidó.

 

Quise escribir poemas y las palabras huyeron,

abrí su libro para buscarme y me sentí borrado,

busqué mi identidad y mi identidad sangraba.

 

 

 

 

Lilhka’

(inédito)

 

Xtachaná pi paks lipatsankgayaw tu anán tiji’,

kintankgaxekgakán, kintachiwinkán, kinkilhtsukután,

nimakgantuxtí xtamalaknún kimpuchinikán

maski tlakg anán liwat makgat tasiyú, nimakgantuxtí.

 

Lakgkurus ya tasiyú talimaxkgat, talipuwan,

talhkatawalanit xtantun tatsinksat kkakukuni’,.

 

Lu lipuwana skgolí wun takgaxmat, na nikatsí taní na an,

lakgsputtilha xatachiwín kilatamatkán, lakgsputtilhá,

maski lu makgasá tsokgsamaw, maski laxakgatlipatanaw,

niamalakgsputuyaw wantu kinkamapitsinitán.

 

 

 

Fronteras

 

Parece que todos los caminos conducen al olvido,

a perder nuestras raíces, nuestra lengua,

nuestra esencia, a lo lejos, la abundancia

es la promesa de un dios que miente.

 

La pobreza es una cruz que viste el paisaje,

el hambre una hilera de huellas en la arena.

 

Desorientado, el viento silva una profunda soledad

mientras se desvanece el eco de nuestra historia,

parece que en vano, sí, en vano hemos vivido

rascando la pared que nos divide.


 

 

Ka xaleemakgat

(inédito)

 

Kaslipi kintsikit, kaslipi’,

kalitlawa minchujut,

makglhuwa nkaslipi’,

kmakgkatsipatan kkimakni

xtawakat mintamakgaxtakgni’,

kilistiputlawa xlisakgsi’,

kaslipipala nkintsikit, kintukti’,

nitu tlawaá maski ni unu wala’,

akglhakgwa kinkilhtsukti’,

kgachakgx kaxkat nkinkilhpín

maski tani staknan chiwix lapat,

liya liya kintuksti’, kintuksti’,

kixama maski kamilh kinkgalhni’,

kilikilhtlawa minchujut,

katalakgxtamiw, kintsukti’,

maski ni unu lapat.

 

 

 

A Distancia

 

Cubre mis pezones

con la saliva de tu ausencia,

lámelos una y otra vez,

quiero sentir en mi piel

el fruto de tu abandono,

vierte su néctar en mi espalda,

lámeme otra vez,

bésame bruscamente

con los labios de la soledad,

muerde mi boca desde allá

donde las piedras despiertan,

acaríciame todo,

hasta sangrar mi cuerpo,

hazme el amor

con toda la rudeza de la distancia.


 

 

Kalamapaklhaw

(inédito)

 

Kum ni achin kilininkán, kintalapaxkin,

kalamapaklhaw,

kalalikilhtsukmiw kintalhtsikán kkasekgatni,

katatampiliw,

kalalikilhtsukmiw kisakgsitawakatkán,

skan kalalimaktlawaw

kintapaxkinkán.

 

Lakum xpipilekg kxakgan kiwi kin,

lakum sakgsi kxakgstán simakgat kin,

kalamapaklhaw, kintalapaxkín,

kalamapaklhaw.

 

Kapulhtakikgolh xanat kkimaknikan,

kapulhtakikgolh xakiwi patokgtokg,

kalhuwalh nkintatlinkán,

kalamapaklhaw, kintalapaxkin,

kalamapaklhaw.

 

 

 

Polinicémonos

(inédito)

 

Antes de que la muerte nos lleve, amor,

polinicémonos,

llenemos de polen nuestras bocas,

nuestros frutos,

que ni un poro de nuestro cuerpo

se quede sin polinizar.

 

Somos mariposas en la hoja,

dulce miel en la punta de la lengua,

por eso amor, polinicémonos, amor,

polinicémonos.

 

Que en cada parte de nuestro cuerpo

nazcan flores,  árboles de pájaros,

que se fecunde nuestro canto,

polinicémonos, amor,

polinicémonos.

 

 

 

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín

 

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín

lilakgastakgwanankgoy kiwi,

nachiwinankgo likaxtlawan kgalhpuxum

tipalhuwa tachiwín lichiwinankgó.

 

Lantla lamakgolh ti katsekg lapaxkikgó,

lantla mastay xtapaxkín kgalhtuchokgo,

lata chan kpupuná’.

 

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín

niakxnikú niy xnakukán,

jalhanankgoy kxpulakni kataxawat,

makgawanikgoy xaspinini kgalhni’,

xlakata wa lapaxkit xaxlipán.

 

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín

lapulakgoy makgwananín,

likankalay talakgxtamit putaknún,

tachayaway latsukat kkakapeni’,

kkapuxkgán, kkasekgnán,

tachayaway latsukat.

 

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín,

lalipaxkikgó xasasti tapaxkín

antani likaxtlawanankanit kgalhpuxum.

 

Lichiwinankgoy lapaxkit ninín,

mapixnukgó xanat xtalakapastakanikán,

nilinipatankgóy lantla

xakstukán taakgxtakgtamakgonít.

 

 

 

Los muertos hablan de amor

 

Los muertos hablan de amor

de sus carnes resucitan árboles

cuentan miles de historias

las cruces de sempoalxóchitl.

 

De los amantes clandestinos,

de los ríos que penetran y se secan,

de los que se entregan al mar.

 

Los muertos hablan de amor

su corazón nunca muere

late en el vientre de la tierra,

bombea la sangre color ciruela

porque el amor es perenne.

 

Los muertos hablan de amor

deambulan los deseos,

los panteones huelen a sexo,

evaporan los besos

en la humedad de los cafetales,

en las barrancas, en los platanares.

 

Los muertos hablan de amor

inventan caricias nuevas

en el altar de sempoalxóchitl.

 

Los muertos hablan de amor

le ponen collares de flores al recuerdo,

los muertos

se niegan a morir abandonados.

 

También puedes leer