Xochitlájtoli: Francisco Antonio León Cuervo

Continuamos con la serie Xochitlájtoli, muestra de poesía en lenguas indígenas, coordinada por Martín Tonalmeyotl. El turno es para el poeta Francisco Antonio León Cuervo, 2 de octubre de 1987, Licenciado en Lengua y Cultura por la Universidad Intercultural del Estado de México, ha publicado cuentos y poemas en diversas revistas electrónicas e impresas. Fundador de la agrupación Escritores Mazahuas, integrante y coordinador de la Antología de Literatura Mazahua (2017).

 

 

 

¿Jeko ngeje nu b’ezhe?

 

Na nugï, na nzhodï a xo’ñi,

na jmi ko jñï’ï,

na nzhó’ó ko k’uich’i,

na chjeñe,

na ngizhó, ko ngextjo ri tjr’eñe.

Na ï’ï, na jueña,

na ué’é ko dya jyorï;

z’akjanu na mapjï maxi na nratjr’eñe.

Yo nrajme ko otjo dya ra jyombeñe.

Nu zana ko ri nguarï,

yo seje ko ri juéns’i,

nu nrajma ko eñe kja b’at’ï,

maxi yo t’eje ko kjob’ï nu naje’e,

yo ngomï ko potï nu jens’e,

nu jyarï ko chézhi a xïtrjïnï,

nu pa’a ñe nu xomï

ko mi ngot’ï kja nrenxe in bepji.

Yo nzhëjnë ko ri dyotï, yo nguaa ko ri te’e,

nu dyezana ko dya sëjë, nu dyot’ïzana ko ri nguarï,

nu sé’é zana ko mi sé’é maxi nu nanyo mbezana.

Nu tojo ko ri mëjë in ngoo,

maxi nu zó’ójña ko ri opjï,

yo jómï ko mëjë in nzhó’ó,

maxi yo jmicha ko neme kja in ñii,

nu sibi ko chïtr’ï

maxi nu nreje ko ndis’i.

Nrenxe ko na jo’o ñe nrenxe ko na s’oo,

nu mi mëjë ko sëjë kja nrenxe in mbeñe

ñeje nu mëjë ko pési texe in tiji,

nu t’ïjï ko t’ebe ma ra nanga na xorï

mbara ra jñanra na zó’ójens’e

ko ri xipi zakï.

 

 

 

¿Qué es la vida?

 

Una caída, un paso adelante,

un rostro que respira,

una mirada que parpadea,

una sonrisa,

una lagrima, casi sin muecas.

Una queja, un lamento,

un llanto que no calla;

como un grito o una carcajada.

Los momentos que no olvidare jamás.

La luna que mengua,

las estrellas que resplandecen,

el viento que juega en el valle,

o las montañas que cubren el horizonte,

las nubes que ensombrecen el cielo,

el sol que se oculta tras ellas,

el día y la noche

que me atraparon en su rutina constante.

Las flores que marchitan, los tallos que crecen,

el verano que no llega, el otoño que caduca,

el invierno congelante o la nueva primavera.

La música que mece mis oídos,

o el poema que ahora escribo,

los paisajes que asombran mis ojos,

o las imágenes que perturban mi mente,

el fuego que calcina

o el agua que alivia.

Todo lo positivo y todo lo negativo,

la emoción arrebatadora en cada recuerdo

y la alegría deliberada en cada sueño,

la propia esperanza de poder despertar mañana

rodeado de este universo maravilloso

al que yo llamo vida.

 

 

 

Ri ónï

 

¿Jango ri ma’a yo t’iji ko ri jyombeñe?

Ma ri jyézi ra nichi yo ne’tiji

ñe ri ma’a nzakja ri ma’a na seje.

¿Só’ó ri b’ïb’ï na xoñijómï e t’iji?

nzakja na t’eje kja na k’axzana,

nuja nu sibi ri kjobï kja na mboxiza

ñe yo xi’i mi nzhodï kja jomï

ma ri ma ko nu nrajma.

¿Nuja ri ma’a texe yo t’iji?

nuja otjo dya b’ïb’ïnu ko dya só’ó ra kja’a,

a manu texe yo t’iji ri chins’apjï

nzakja yo ngomï kja jens’e, ngextjo ri juénsi,

ri kja’a na k’angï pa’a

nuja otjo dya b’ïb’ï na ts’ixómï.

Ngextjo na jmicha,

texe yo t’iji ri kja’a otjo dya sïjmïji,

ri kja na nramëjë

nuja yo pa’a dya kjogï ñe ri ne’e ra ma’a,

gakja texe nu nramëjë…

ri suu.

¿Jango ri ma’a yo mbeñe ma ri nruu?

ma ra ngeje ta ts’injmicha

ñe ri jyézi na t’ore kja in kjijñi.

¿Só’ó ri b’ïb’ï na ngumbeñe?

nzakja na bonreje kja na nzhë’ë e na dyezana,

nuja texe yo mbeñe ri t’ebe na pa’a,

ri pe’e nzakja na ngumexe

nuja dya só’ó ri kjijñi.

Na machjeñe,

na ïue’e,

na s’ochjeñe,

texe yo jña’a ri ërë

ñe ri ërë nanyo.

Na chjeñe…nzakja na machjeñe,

na nrujmi,

na nte’e ko b’ïgï maxi ko pjesé,

ri d’akï ñe ri chézi.

Ngextjo yo nte’e, ngextjo na jmicha,

ngextjo na jómï ko kjogï ñe kjogï.

Na b’onreje ko nichi ko pinreje,

otjo dya b’ïb’ï jango ra jñanra,

ngextjo ri nugï

mi mbonkué ma ri ñ’omï na punkjï.

Ngextjo na k’uinch’i nzhó’ó, ngextjo na kjijñi,

ri kja’a na ïjña’a nzakja na s’ojña’a.

¿Ñe jeko ri ngets’k’o?

¿Na piche, na jñanra maxi na kjïskijñi?

Otjo dya ónï, otjo dya mama,

ngextjo ri ónïgo, nzakja mi mbïrï,

nzakja na ne’e kja na kja’anrajme.

 

 

 

Preguntando

 

¿A dónde van los sueños que se olvidan?

Cuando dejan de llenarnos de ilusiones

y se alejan lentamente como una estrella ambulante.

¿Acaso existe un planeta de sueños?

Como un bosque de otoño,

en el que la luz se bifurca entre las copas de los árboles

y la hojarasca se revuelve en el suelo

mezclándose con el viento.

¿Allá se fugan todos los sueños?

En donde es absurdo pensar que algo es irrealizable,

ahí todos los sueños se mueven libremente

como las nubes en el cielo, resplandeciendo por si solos, formando un día asoleado

en el que jamás se encuentra un atisbo de oscuridad.

La misma escena,

todos los sueños cumpliéndose sin ninguna dificultad,

creando una dicha eterna

en la que el tiempo no pasa y sólo se desea escapar,

porque tanta felicidad…

aterra.

¿A dónde van los recuerdos cuando mueren?

cuando se vuelven una estampa borrosa

y dejan una silueta oscura en nuestra imaginación.

¿Acaso existe un cementerio de recuerdos?

como una charca de lodo en una tarde de verano,

en el que todos los recuerdos tienen el mismo destino,

entrecruzándose como una telaraña espesa

en la que no se puede imaginar.

Una sonrisa alegre,

un llanto melancólico,

una carcajada estrepitosa,

las mismas voces resonando a la vez

de manera entre pausada.

Una sonrisa…como una mueca alegre,

un rostro agonizante,

alguien corriendo o tropezando,

saltando y huyendo.

El mismo cuadro, la misma imagen,

el mismo paisaje repitiéndose una y otra vez.

La charca cubriéndose de gotas salpicantes,

sin ningún lugar a donde voltear,

sumergiéndome eternamente

cansado de inútiles esfuerzos.

El mismo parpadeo, el mismo pensamiento,

creando un eco desgarrante como una nota espectral.

¿Y que soy?

¿Un fantasma, una mirada espontanea o un pensamiento absurdo?

Sin preguntas, sin respuestas,

dudando solo, como en el principio,

como un deseo en la máquina del tiempo.

 

 

 

Juémbeñe

 

Ro dyexe na seje kja jens’e,

mbara dya ra jñanraji ko mi ts’ik’ego,

ro yód’ï na zézi kja ñ’onxómï,

mbara ra ma’aji a xïtrjï nzhodïgo,

ro mama in b’ezhe a nrajme,

mbara ra paraji ko mi b’ïb’ïgo,

ro jyézi in t’iji kja nrajens’e,

mbara ra mbeñeji ko mi ngejmego,

ro jyézi in jmicha kja nu b’éxomï,

mbara ra paraji ko a ñ’eba ri b’ïntrjogo.

Mi kjijñi ko nu na jee dya jeenu,

ko mi chot’ï in nguarï

ma dya ri nguarï in b’ezhe,

ñe dya kjijñi ko in b’ezhe ngextjo mi nguarï,

mbe ro gakja mi nzhodï,

kja na ngob’at’ï,

nu nrajme jñamcha ro kjogï,

ro kjaji ts’ita

mi jñanragojme texe mi pama,

yo ónïgojme dya ro ñomï in ngomjicha,

so mi ma’a a manu mi ngejme,

in ngextjo mintjo

mi nichi in nzhó’ó,

ko dya ro parago ma mi nguarïnu.

Jo, nanyo ro kjobï,

nujnu otjo dya b’ïb’ï nu,

dya ro ma’a mbe ro nuztsk’o jaa mi ma’ago,

mi ma’a kja bexomï ko mi juéns’i,

ro ne’e kotï in nzhó’ó,

mbara ra juench’e nu sibi

ko mi juéns’i na punkjï

ko mi xinchi nuja na otjo,

mbe ro ma ro kja’a

yepe ro b’ézhi,

ro ne’e ra mapjï, ñe nu ngojña ro jñïngï in jña,

ngextjo ro kjijñi.

Nzakja mi nzhodï,

kja yo jmicha ñe yo mbeñe ko b’ïb’ï a jmi’i,

mbe ro dya mi só’ó ro pénch’i,

in t’ebe mi yod’ï

ñe in zézhi ro nguarï.

Mi mimigo kja na zétjïjñï

ko nu paa o jyézi mbara nuzgo,

ri teb’e yo ts’inrajme

nuja ri só’ó ra sëjë kja in jñi’i

ñe ri mama ko ri tenkuego

nu pa’a nuja ra só’ó ra chótïgojme,

ñeje ri jña’a na mib’ezhe

ko otjo dya mbeñeji

ñe ko ri kjiñi ko a ro jyombeñe.

Ri dyenxe yo seje kja jens’e

mbara dya paratsk’e ko ngezgo tsik’etsk’o,

ri sogï meya k’a ñ’ónxómï

mbara ra só’ó ra chótï in nzhodïgo,

ri mama in b’ezhe a nrajme,

mbara ri parage ri ngezgo ri b’ïb’ï,

ri sokï in chiji a nu nrajens’e,

mbara ri mbeñe ko ri b’ïntjogo a ñ’eba,

ri dyense in jmicha k’a na b’éxómï,

mbara ra parage ko ri b’ïntr’ogo a ñ’eba.

Ñe kja yo juembeñe nzhëë nuja ri enje dyeb’e

ri ma’a kja in kjiñits’k’e,

mbara dya ra jyombeñe

ko nuzgo xo ri mbeñetsk’o.

 

 

 

Nostalgia

 

Pinté una estrella en el cielo,

para que no notaran que fui pequeño,

marqué mis huellas en la arena

para que siguieran mi rastro,

conté mi historia al tiempo

para que supieran que fui verdadero,

encargué mi sueño al universo

para que recordaran que estuve ahí,

dejé mi imagen en la noche oscura

para que sepan que acá me encuentro.

Creí que el horizonte no era tan distante,

que encontraría su fin

antes de que menguara mi vida

y no pensé que mi vida pronto menguaría,

pero transitando así,

en este valle sin salida,

el tiempo fue transcurriendo pausadamente,

nos hicimos viejos,

acostumbrados a nuestra presencia,

la curiosidad nunca perturbó nuestra imagen estática,

porque, aunque se alejara ahí seguía

y su estabilidad homogénea

me asombró demasiado

que no supe cuando acabó.

Luego, algo pasó,

ya no estaba ahí,

no se alejó, pero si me distanciaba,

me hundía en un vacío de oscuridad resplandeciente,

quise cerrar los ojos

para crear una imagen opaca que restara luz

a esa claridad relampagueante

que turbiamente rebotaba en el vacío,

pero al hacerlo,

me perdí otra vez,

quise gritar, y el silencio robo mi voz,

sólo me atreví a pensar.

Deambulando así,

entre imágenes y recuerdos que tuve frente a mí,

pero que jamás pude tocar,

mi esperanza fue marchitando

hasta que mi voluntad desfalleció.

Sentado entonces en esta banca corroída

que el tiempo dejó para mí,

aguardo paciente los pequeños instantes

en que puedo llegar hasta tu mente

y recordarte que espero impaciente

el día en que podamos encontrarnos,

y compartir esa vieja historia

que ya nadie recuerda

y que creemos haber olvidado.

Pinto estrellas en el cielo

para que no notes que soy pequeño,

dejo mis huellas en la arena

para que encuentres mi rastro,

cuento mis historias al tiempo

para que creas que soy verdadero,

encargo mi sueño al universo

para que imagines que sigo aquí,

dibujo mi imagen en la noche oscura

para que sepas que acá me encuentro.

Y en las nostálgicas tardes de lluvia

viajo hasta tus pensamientos,

para que no olvides

que yo también te recuerdo.

 

 

 

B’ïb’ï

 

Ri b’óbï ma ri ërë nu ngotojo kja xórï,

ri jñanra a jens’e, dya ngestk’o na ts’inrojo:

ngetsk’o nrejens’e.

Ri jñanra nu xoñijómï,

ri jña ko nu rajme;

ri jñak’ojme in mbeñeji.

Ri jñanra a xïtjï ñe jñanra na nzhëë ko dya sëjë.

Ri jñanra naje’e ñe ri teb’e na xórï ko dya b’ïb’ï.

Ri kjijñi ñe ri jñanra na nudya ko a ro nguarï.

Ri t’iji ñe ri jézi na xórï nuja dya ra b’ïb’ïgo.

Ri ngestk’o na mi jingua ko ri teb’e,

na mbeñe ko dya mbïrï,

na t’iji ko otjo dya mama…

mbero ko kjijñi ñe inji.

Gakja na ts’ita kja nrejens’e,

makja na t’iji kja nrajme,

nzakjanu na po mbeñe.

Nutsk’o ri ne’e ra nge na t’eje

ko mi nichi ne’e.

 

 

 

Vivir

 

Despierto escuchando el silencio de la mañana,

miro al cielo, no soy un punto en el espacio;

soy todo el espacio.

Recorro el mundo con una mirada,

converso con el tiempo:

hablamos de recuerdos.

Miro hacia atrás y reconozco un ayer que aún no llega.

Extiendo la mirada y espero un mañana que no existe.

Medito y contemplo un presente que ha terminado.

Imagino y abandono el futuro que me ha sido negado.

Me vuelvo un pasado que aún espera,

un recuerdo que no empieza,

un sueño que no dice nada…

pero que imagina y sueña.

Como un sabio en el espacio,

como un sueño en el tiempo,

como un viejo recuerdo.

Yo elijo ser una montaña

de deseos inagotables.

 

 

 

Nu jña’a nu t’eje

 

Cheb’e, jñanra nu xoñijómï,

mama ma ri kjijñi ko b’ïb’ï na jómï

nuja dya só’ó ra sëjëts’é,

ma ri kjijñi ko b’ïb’ï na nujnu

ko dya só’ó ra chot’ï,

mama ko dya ne’e ra meb’ïb’ï

ko nu xijómï kja nrajyadï,

ko dya jñanra nu chjins’apjï ko kja’a yo sï’ï,

ko dya chézhi ma mi xómï

ñe nu ndatsk’e kja nruu.

Mama ko dya ngets’k’e na nte’e

nzakja nu ri kjijñi,

ko dya suu ma ra ma’a in jñï’ï,

ma ri jñanra a n’anguarï

ñe ri para ko dya ra nanga ma k’uinch’i chó’ó.

Ñe ma mi nguatï kja na nrajens’e,

me mi nra ñe mi zó’ó mi jñanrago,

mi só’ó ri jñanra nu otjguarï,

mi só’ó mi ts’ik’e ñe otjogo

ñe dya ro ne’e ro injigo,

nudya ri suu ra t’inji.

 

 

 

Voz de la montaña

 

Espera, contempla el mundo,

dime si aún crees que existe un lugar

al que no puedas llegar,

si aún crees que existe algo

que no puedas encontrar,

dime que no deseas ser más longevo

que la arena en el desierto,

que no admiras el vuelo de las aves,

que no huyes del vacío de la noche

y de la soledad de la muerte.

Dime que no eres más humano

de lo que puedes creer,

que no temes exhalar ese único aliento,

volver la vista

y saber que no despertaras del último parpadeo.

Y entre más me acercaba al universo,

más inmenso y majestuoso me parecía,

pude contemplar la eternidad del tiempo,

me sentí pequeño e insignificante

y no quise dormir,

porque aún temo soñar.

También puedes leer