Xochitlájtoli: Juan Hernández Ramírez

Continuamos con la serie Xochitlájtoli, muestra de poesía en lenguas indígenas, coordinada por Martín Tonalmeyotl. En esta ocasión es el turno del poeta Juan Hernández Ramírez (1951). Colatlán, Ixhuatlán de Madero, Veracruz. Lic. de Educación Media en: Lengua y Literatura Españolas. Fue profesor de Educación Indígena por 41 años. Ha sido Becario del FONCA y del Sistema Nacional de Creadores de Arte. Ha dedicado parte de su vida a la salvaguarda de la riqueza cultural de los pueblos originarios. Es Premio Nezahualcóyotl de Literatura en Lenguas Indígenas 2006, Premio en el XXIII Concurso de Cuento Náhuatl, Puebla, 2007 y Premio Continental de Lenguas Indígenas. “Canto de América”, 2008.  Ha publicado los libros: Ahuatl iuan sitlalimej-Encinos y estrellas (Fondo Editorial de Culturas Indígenas del Gobierno de Edo. de Veracruz), Eternidad de las hojas. (Reunión de Escritores 2006), Chikome xochitlSiete Flor (Culturas Populares, SNCA, 2007), Totomej intlajtol-La lengua de los pájaros (Gobierno del Estado de Veracruz, 2008), Tlatlatok tetl-Piedra incendiada (ELIAC y FONCA, 2008), Tlixochimili– Jardín de fuego (FLORICANTO, 2014) y Tlaxiktli– Ombligo de la tierra (IVEC y CONACULTA, 2015).

 

 

 

ATL TLATIOCHIUALISTLI

 

¡Nantli!

Tlen atl moyolo

ika tlauili tijtemitia noixtiyol.

 

¡Nantli!

Tiauetsi iuan xoxoktikej xiuimej.

Tiauetsi iuan xochiojtok papalomej papatlakaj.

Tiauetsi iuan tlakilomej amiktli kiseuiyaj.

 

¡Nantli!

Texiutik atik momaj,

ikuetlaxo tlali kialaxouaj

iuan eksitok tlakilotl

nektli tlachopintli eli.

 

 

 

ORACIÓN AL AGUA

 

¡Madre!

tu corazón de agua

me llena los ojos de luz.

 

¡Madre!

Llueves y las hojas son verdes.

Llueves y aletean las mariposas en flor.

Llueves y los frutos calman la sed.

 

¡Madre!

Tus manos líquidas de azul,

acarician la piel de la tierra

y los frutos maduros

son gotas de miel.

 

 

 

UEYATL

 

Tiueyatl,

imelak mestli tlapojtok momets

motlajtlakol kitlapopoljuiya

iuan moxijlaj motlalana

iuaya akuekueyomej iuan ichpochiotik posontli.

 

Ueyatl,

atik mokuetlax

kipepesoua mosiuatemiktli.

Tlen siuamichimej mokuik

iuan motlajtol tlaxolontli tlakixtijtij

tonatij kitlajchiuiyaj

ipan tlitl ipanolis

tlen eljuikak uajkapatl ojtli.

 

Momachiliaj moyolnekij mekauaj

ika intenamiktli tlen uinoj iuan ueyatl,

axkanaj kikuamachiliaj kauitl

iuan ika mopikij ayatl

tlen sitlalimej.

 

 

 

MAR

 

Eres la mar,

tus piernas abiertas a la luna

perdona tus pecados

y tu pubis se yergue

con olas y virgen espuma.

 

Mar,

tu lúbrica piel

desnuda tus sueños de mujer.

Tu canto de sirenas

y tus palabras destilando humedad,

embrujan al sol

en su tránsito de fuego

por el viejo camino del infinito.

 

Los amantes se sienten amorosos

con sus besos de vino y mar,

no entienden el tiempo

y se cobijan con el manto

de las estrellas.

 

 

 

ATESKATL

 

Tlen tonalmes titeskatl

kipiaj ejuikak ojtli.

Tikochtok kiuauitl teskatl,

xolontok moixtiyol tlen toyajtok atl

kiitaj mestli ipepeso

kemaj youali tekuanimej

kitlankachijtiyouij kikuaj

tlen motemiktli atl.

Tlen tlatiochiualtlajtlanili moixtiyol

kiitaj nekaualistli ipepeso,

kiitaj tlatlatok chiintli

tlen kakatstik sintli iijti siuatl.

 

San eltok ateskatl,

mouaya youaltotomej mosentemakaj

iuan tlen mokuaixuak kochtok tonatij.

 

 

 

EL LAGO

 

Eres espejo de los soles

que tienen por camino el cielo.

Eres espejo de lluvia dormida,

tus ojos mojados de agua derramada

miran la desnudes de la luna

mientras los tigres de la noche

se comen a mordidas

el agua de tus sueños.

Tus ojos de plegaria

miran la desnudes del silencio,

miran los pechos incendiados

de la mujer vientre de maíz tostado.

 

Tranquilo lago,

contigo pactan la aves nocturnas

y el sol dormido en tu frente.

 

 

 

AYOLIAMITL

 

Kej  tetl tlaxinacholi tlakati

ipan  papalotl ikimil

tlen tlali tsaktok estli.

 

Nikanij itstok, kuikatl, yolistli,

ipan xiktli atoyatetl

tlen molinia atl

tlen tlalpotektli itlakayo nejnentij.

 

Chocholoka iuan tlen pepetlaka tlilelemektli

ipan tlaltipaktli kisteuali kipeualtia;

iixtiyol kiita se metstli atl

iuan moloni tlen axmoneltoka estli

mopatlatok kiauitl iuan ajuechtli

iijtiko se tonatij tlatlatok.

 

 

 

MANANTIAL

 

Nace como eyaculación de piedra

en su envoltura de mariposa

la sangre aprisionada de la tierra.

 

Presencia, canto, vida,

guijarros en el ombligo

del agua en movimiento

caminando por el cuerpo del polvo.

 

Borbota y la llama reverberante

emprende el viaje por el mundo;

sus ojos miran unas piernas de agua

y la sangre hierve misteriosa

convertida en llovizna y rocío

en el vientre de un sol quemado.

 

 

 

TESIUITL

 

Eljuikak kualantok choka

iuan kuajenextik mantaj ika motlakentijtok

ika kinmajmatis kuatochimej

ueyi tlankochtinij tlen ixtlauak.

 

Ika mixtli iteuilastli

iuan tlen tlaauetstli mekatl

ipan tlali atetl kimajaua

se chipauak mamali kionkaua

tlakoyojko

kampa ejekatlatsinlintli motlatia.

 

Tlen ikxipepestikej konemej

mauiltiyaj kikuasej atl

tlen eljuiikak tetl.

Ipan konemej xolontok intsonkal

se chipauak teskatl mijtotia

iuan xoxoktik mopa sakapetlatl

ika uitsitsilpetlantli.

 

 

 

EL GRANIZO

 

El cielo enfurecido brama

y está vestido de manta gris

para espantar a los conejos

dientones de la pradera.

 

Con su honda de nubes

y mecates de lluvia

tira piedras de agua a la tierra

hasta dejar una blanca capa

en la hondonada

donde se esconde el tañido del viento.

 

Los niños de pies descalzos

juegan a comerse el agua

de la piedra celeste.

En el pelo húmedo de los niños

danza un espejo blanco

y el césped se tiñe de verde

con resplandor de colibríes.

 

 

 

AYAJTLI

 

Tlajtoli,

ayajtli.

Kuatiitlantinij impokyo,

tlen atemitl iuan uueyatl.

Tlajtoli,

ayajtli,

Tlauelotl ipokyo

 

Ayajtli,

tlen ojtli ayatl.

 

Teitskia ayajtli,

kuajnextik, chipauak.

Yamanik, ika nekaualistli

kitlapachoua pitsajojtli iuan kiseuilia itlauil.

 

Ipan ni tlixikmej tlali

tlen kopalij iuan ayajtli poktli

tlajchiuijkayotl, tlajtlakoli iuan ueyatl

kampa tlauelotl moxoleuaj.

 

 

 

LA NIEBLA

 

Palabra,

niebla.

Vaho de los montes,

de los ríos y los mares.

Palabra,

niebla,

vapor de las tormentas.

 

Niebla,

tilma de los caminos.

 

Pegajosa niebla,

grisácea, blanca.

Suavemente, en silencio

cubre el sendero y lo deja sin luz.

 

En esta tierra de hogueras,

el humo del copal y la niebla

son embrujo, mar y pecado

donde se devastan los huracanes.

También puedes leer