Xochitlajtoli: Eugenio Valle Molina

Continuamos con la serie Xochitlajtoli, coordinada por Martín Tonalmeyotl. Ahora leemos al poeta Eugenio Valle Molina. Nació en Cuetzalan, Puebla, en noviembre de 1973. Es poeta, escritor, periodista cultural, asesor editorial, conferencista en diversos centros universitarios. Su obra literaria ha recibido la atención crítica de escritores nacionales e internacionales. A partir de octubre de 2016 forma parte de la Enciclopedia de la Literatura Contemporánea en México.

 

 

 

In kiauit

In kajfenkouit maxiyini
keman kimatoka in kiauit
momiakiltia ika chikaualis in xiujmaxiyinalis
iixtenoj nopaj
uan se kuesaltotot mokuikatia
itech in tonal ikuapaj

 

 

La lluvia

Los cafetos se desgranan
al tacto de la lluvia,
el fulgor de otoño se bifurca
en los ojos de mi padre
y un quetzal canta
sobre la copa de este día.

 

Keman nimoyekmatajtalis

Keman nimoyekmatajtalis notasojkaikniuan
namech tajtaniliti xinech tokakan
maj amo onka ixayo niono ixmimiakxochit
kampa kintokaj ne noxolal
uan ijkon nikaktos
keniuj kakisti in ejekat itech in xiuit
uan niinekuikatilis in chapolimej

Amo xikuikakan kostikxochimej
niono xichokakan itenoj notalkomit
kachi kuali xikamaixpouakan xochitajtolmej tein nikijkuiloj
uan ijkon xotas in mexkaltanex
tein kitauilis noyolo itayokoyalis

Keman nimoyekmatajtalis notiotsin
nikneki niyetos itech in koujpapatanalis tein totomej
kampa iitsmol tein chamaky
uan itech in uiuiyokalis tein mixkiauit
tein kikuechaua kafentajmej tein Cuetzalan
Chikuase mesti tein xiuit 2012

 

 

Cuando junte las manos

Cuando junte las manos, amigos,
voy a pedirles que me entierren
sin lágrimas ni nardos
en el cementerio de mi pueblo,
para seguir escuchando
el rumor del viento sobre la hierba
y la serenata de los grillos.

No lleven flores amarillas
ni lloren a la orilla de mi tumba,
sino lean los versos que escribí
para encender el racimo de luz
que ilumine mi corazón sombrío.

Cuando junte las manos, Dios mío,
quiero estar en el vuelo de los pájaros,
en cada retoño del chamaky
y en el temblor de la llovizna
que humedece los cafetales de Cuetzalan.

Junio de 2012

 

 

Tayolmajxitilis

Ika se mokuikatia
ika nikamaixpoua xochitajtolmej iniuan notasojkaikniuan
kampa tami in kiauit

Ika se mokuikatia
ika niouj iuan noman
tikouatij in takilomej
kampa chikueyitonalika tanamakaj

Ika se mokuikatia siuapil
ika nikmatoka moyolixpan
youaltampa tein taxiujtatalis

Ika se mokuikatia
ika noselti nikejtsoma
in xokoktakilot tein mixti

Ika se mokuikatia
ika nej nimoixpopoua
niinixtenoj in siuamej
tein kikakij keniuj kiaui
itech noyankuik xochitajkuilo

 

 

Motivaciones

Es para cantar
que leo versos con mis amigos
a la orilla de la lluvia

Es para cantar
que voy con mi madre
a comprar frutas y legumbres
en la plaza del domingo

Es para cantar muchacha
que acaricio tus senos
bajo las noches de verano

Es para cantar
que muerdo a solas
el fruto agrio de la niebla

Es para cantar
que me limpio los ojos
frente a las mujeres
que escuchan llover
en mi poema más reciente

 

 

Nopiltalnamikilis

nikaxkatilia in Carlos Montemayor

Keman nikelnamiki ne tonalmej
se ejekat yemanik
nech ualkuilia in tonalmej
keman nikitaya keniuj moskaltia in xiuit
kaltenoj tein nouejkaujkayokali

Keman nikelnamiki ne tonalmej
sepa nikmachilia in kiauit
nometstampa
uan pane
nojma nimauiltijtokok
iuan noaui isiuapipiluan
in at tein ojtoka
tech tayokolia papalomej tein ixpoliuisnekij
xiujmaselik uan koujtakot
uan istakxochimej tein se kikuatalilis
in siuapil tayekankej tein kiixpejpenaj keman taxiujtatalis

Keman nikelnamiki ne tonalmej
nech ajkol tajtatia in tonaltsin
uan nimonemilia ika nimopantalia
itech se tapial chichiltik
iuan notaijtsin Santiago
uan tikonpixkayaj sinti
ne milaj
kampa kitijtipiniayaj in totomej
in istaktaol
tein xiyini itech panti

Keman nikelnamiki ne tonalmej
uitsa itech notalnamikilis
keniuj motenkakia se okichpilkonet tein momachtij
kampa in nemachtiloyan
maj mauilti ika se teposauil
in kalnemachtiloyan tein axkan
amo ijkuitikok

 

Memoria de mi infancia

a Carlos Montemayor

Cuando pienso en aquellos días,
un viento suave
me trae las horas
en que miraba crecer la hierba
frente a mi casa antigua.

Cuando pienso en aquellos días,
vuelvo a sentir la lluvia
bajo mis pies
y me parece
que estoy jugando todavía
con mis primas,
el agua que corre por el camino
nos regala mariposas moribundas,
hojas verdes, varas secas
y flores blancas para coronar
a la reina del verano.

Cuando pienso en aquellos días,
el sol me abrasa los hombros
y me imagino que monto
un caballo rojo
en compañía de mi tío Santiago
y que vamos a cortar mazorcas
a la milpa
donde los pájaros picotean
los granos blancos
que caen entre los surcos.

Cuando pienso en aquellos días,
viene a mi memoria
la voz de un niño que aprendió
en los cursos de verano
a jugar con un coche de aluminio
en la escuela que ahora,
ya no es la misma.

 

 

Tatsotson tein Cuetzalan

Cuetzalan
motokay kualtsin mokaki
uejkaua peuak
kemej in teskatatsilin tein kikakistiltiaj
in iluikatajpianij ne ueyialtepet Puebla

Maj nochipa tietoskia
kampa notakomolkuikatilis
nikeuak itech notalnamikilis
keniuj tamantik mokaki
in tapits uan tampol
tein kitatekiujtiaj in koujpapataninij
ixtenoj in tonaltsin tein  chikome tonalika

Maj amo nimits elkauas noxolal
nimoueyineki nitajtos
tein siuapil tayekankej tein huipil
tein chamaky ikualnexka
uan tein tet nejnepaniujtok Yohualichan

Maj nechkemi in yolpakilis
mostaj nitayi se kajfentsopekat
iuan notasojuan
uan timomajchanaj iuan noman
kampa ueyiojti nochi tet chijchiujtok
imatampa in taxiujtatalis

Maj ijkon nochipa nouan tiaskia
okseki altepemej
nimoeuilij uan amo nakaj kimatik
se tamatsol tal kuechauak
itech se tsotsokol

Cuetzalan
tichichiltik tixochit tein kintauilia
in koujtajtekitinij kampa ajkokuakopa nemij
uan nimits pejpenilia yin tonal tein majtakti mesti
se mexkal tein xochitajtolmej
kampa tami in kiauit

Cuetzalan Puebla majtakti mesti tein xiuit 2010

 

Oda a Cuetzalan

¡Ay, Cuetzalan!,
tu mágico nombre suena,
desde hace siglos,
como campana de cristal que tañen
los ángeles en Puebla.

Para que siempre estuvieras
en el eco de mi canto
me grabé en la memoria
el sonido misterioso
de la flauta y del tambor
que acompañan a los voladores
frente al sol de los domingos.

Para no olvidarte, pueblo mío,
hablo con orgullo
de la reina del huipil,
de la belleza del chamaky
y de las pirámides de Yohualichan.

Para sentir la dicha entre mis venas
bebo a diario una taza de café
con mis amores
y camino del brazo de mi madre
por tus calles empedradas
bajo el calor de los veranos.

Para que siempre fueras conmigo
a otras ciudades
guardé, sin que nadie lo supiera,
un puño de tierra húmeda
en un cántaro de barro.

¡Ay, Cuetzalan!,
eres el relámpago rojo que ilumina
a los campesinos de la Sierra Norte
y para ti, recojo este día de octubre
un racimo de versos
a la orilla de la lluvia.

Cuetzalan, Puebla, octubre de 2010

 

 

Tatsotson tein xokot

Xokot
keman nitatapoua nokaltenoj
uan niktemoua se taneltokalis
tein ika nikpeualtis in tonal
moajuiyalis nikijyotilana
uan nimits maktilia yin tatsotson
kampa sejse xochitajtol niktalisneki
nochi mochipaujkayo neketsalis

Keniuj nitajtanis in almasal
komo ayamo nikyekoua motsopekat
iniuan nokalyetouanij

Nikuelita motech nikxolauas nomajpiluan
itech momalakach neketsalis
nech elnamiktia in yolix selik
uan chikaujkej tein miakej siuamej
tein nouan panokej
itsintan in xokokoujmej

Xokot
keman sepa nimokepa noxolal
ika tepos uan iksa niojtoka
moajuiyalis nech tajpaloua
nochi kampa nitayeualojtiuj

Tikoujtajtonaltsin tein mouiuitatsoua
ika ejekat tein tiotak
kampa uejkapaj momaxiujyo

Nej nikneki nochipa ximimilikato
kampa in koujtaj
uan ijkon nochimej tiueliskej
tikyekoskej motsopekyo

Ome mestika tein xiuit 2011

 

Oda a la naranja

¡Ay, naranja!,
cuando abro las ventanas de mi casa
y busco una esperanza
para empezar el día
es tu fragancia la que aspiro
y para ti canto esta oda
deseando poner en cada verso
la misma claridad de tu presencia.

¿Cómo pedir el almuerzo
sin antes saborear tu dulce jugo
en compañía de mi familia?

Me gusta deslizar mis dedos
por tu redonda geografía,
me recuerda los pechos tiernos
o maduros de tantas mujeres
que estuvieron conmigo
al pie de los naranjos.

¡Ay, naranja!,
cuando vuelvo a mi pueblo
en coche o caminando
tu suave aroma me saluda
en cada vuelta del camino.

Eres el sol silvestre que se mece
por el viento de la tarde
sobre las ramas altas.
Yo quiero que sigas brillando
entre los campos
para que todos probemos sin medida
la dulcedumbre de tus gajos.

Febrero de 2011

 

También puedes leer