Xochitlajtoli: Santos de la Cruz Hernández

Continuamos con la serie Xochitlajtoli coordinada por Martín Tonalmeyotl. Leemos a Santos de la Cruz Hernández. Escritor y poeta nahuatini nacido en Ixcatepec, Veracruz. Actualmente vive en la Ciudad de México. Es integrante del Seminario de Cultura Náhuatl de la UNAM y de la Asamblea de Migrantes Indígenas de la Ciudad de México (AMI). Ha traducido al náhuatl el Reglamento de Reclusorios de la Ciudad de México, el guion del cortometraje Ilhuicanehnenqui / El caminante celeste (UNAM). Ha traducido al español Tonatiuh piltzintli / El niño sol, leyenda de tradición oral náhuatl. Ha participado en la aplicación Nezahualcoyotl desarrollada por Conaculta para iPad. Desde 1997 imparte cursos y talleres de lengua y cultura náhuatl en algunos pueblos de las alcaldías Tláhuac y Xochimilco; por esta labor, en 2019 el gobierno de la CDMX le otorgó un reconocimiento.

 

 

 

Mahihtolli

Yohuatzinco
ma xipilxochipehpena
ma xipilxochitequi
ma xipilxochipohua
ma xipilxochicentili
ma xipilxochicuallali
ma xipilxochicozcachihua
ma xipilxochitecpana
ma xipilxochizazallo
ma xipilxochipayana.

Nican monequi miec xochitl
nican monequi miec tequitl.

Monequi miec tlahtolli
monequi miec copalin
monequi miec tlatzotzonalli
monequi miec ihtotiliztli
monequi miec tlacualli.

Yollic
     yollic ma timopiltlatlanilican ayahuitl
Yollic
     yollic ma timopiltlatlanilican quiahuitl.
Monequi
           timopilzahuaz
monequi
           timopilmahihtoz.
Monequi ahmo timohueyimatiz
ipampa nochi tlein timopiltlahtlaniliah
timopiltlahtlaniliah macehualpan.

Yollic
      yollic piletixtiaz topiltequiuh
yollic
      yollic piletixtiaz topiltlahtoltzin
quiihtohua  Pahchihquetl.

 

 

Petición

Tempranito
escoge las flores
corta las flores
cuenta las flores
reúne las flores
arregla las flores
haz collares de flores
ordena las flores
haz sartas de flores
desmenuza las flores.

Aquí se necesitan muchas flores
aquí se necesita mucho trabajo.

Se necesitan muchas palabras
se necesita mucho copal
se necesita mucha música
se necesita mucha danza
se necesita mucha comida.

Despacio
       despacio pidamos la neblina
despacio
       despacio pidamos la lluvia.
Es necesario
             ayunar
es necesario
              hablar; pedir con sencillez.
Es necesario no creerse mucho
porque todo lo que pedimos
lo pedimos para la comunidad.

Despacio
           despacio irá tomando peso nuestro trabajo
despacio                  
           despacio irán tomando peso nuestras palabras
dice el hombre que hace la medicina.

 

 

Techotzin

Tiahcitoc
Ehecacihuatzin.
Ahcitoc techotzin
pilatonalle.

¡Cah! ¡Cah! ¡Cah! ¡Cah!
ahcitoc cacalotl.

Pehua tlaeheca.

¡Chic-Chic! ¡Chic-Chic! ¡Chic-Chic!
Pehua tlachichipica

Techpilnotzatoc ipilahuiyahcayo tliltzapotl                                                   
                                            petlayoxoxoctzin.

Techotzin zanoc tipilpopolocatica
¡ipohual tliltzapotl!

¡Cah! ¡Cah! ¡Cah! ¡Cah!

Cuecuepoctli huetzi tzapotl
nicmati tiitztohca nicanin  
¡Chic-Chic! ¡Chic-Chic! ¡Chic-Chic!
Ahcitoc chichictototzin.

Ahcitoc cuahchichiltototl.

Ehecacihuatzin
¿Aquin quinequi tzapocahualli?
¿Aquin  quinequi  tzapocuahuitl?
¿Aquin quinequi zan ipilyollo?

 

 

Hermano menor

Has llegado
Mujer–viento.
Ha llegado el hermano menor,
tonal de agua.

¡Cah! ¡Cah! ¡Cah! ¡Cah!
ha llegado el cuervo.

Empieza el viento.

¡Chic-Chic! ¡Chic-Chic! ¡Chic-Chic!
Empieza el chipi chipi

Nos ha llamado el olor del zapote negro 
                                                cáscara verde.

Hermano menor apenas empiezas a balbucear
¡es el tiempo del zapote negro!

¡Cah! ¡Cah! ¡Cah! ¡Cah!

Los zapotes suenan al caer
sé que ya estás justamente aquí
¡Chic-Chic! ¡Chic-Chic! ¡Chic-Chic!
ha llegado el pequeño pájaro chic-chic.

Ha llegado el pájaro carpintero.

Mujer–viento
¿Quién quiere los zapotes picoteados?
¿Quién quiere la madera de zapote?
¿Quién quiere sólo las semillas?

 

 

Cihuapiltzin piltzoncalhuehueyactzin

Yehuatzin cualtzin quipilmati
queman emecatl  mopilihyalohua ipan cintoctli
huahca  nimantzin onmopiltzoncalxixinepanohua
ica ome acuetzpalxochitzitzin
piltzincuayohuehueyactzitzin.
Cualtzin quipilmati quen pilteixcahcayauhtinemiz
quipilmati quen
onmopilyectzoncalihizcaltihtilihtimachtinemilihtinemiz
quimati
huecaya
ihcuac ayacmo otlacat in tonatiuh
cualcantzin
in acuetzpalin oquipollo tlein cenca oquitlazohmatiaya.

 

 

Niña de cabellos largos

Ella sabe bien cuando el bejuco de frijol
se enreda en las matas de maíz
entonces ella trenza sus cabellos
con dos flores de lagarto
de tallo largo.
Sabe bien cómo seducir a los demás
sabe cómo
ir aprendiendo a embellecer y hacer crecer su cabellera      
sabe
que hace tiempo
cuando aún no nacía el sol
en la madrugada
el lagarto perdió lo que más amaba.

 

 

Pilhuitzitziltzin

Piloquichpiltzin
¡ahmo xipilmolini!
Ahmo xicpilhuihuixo xihuitl,
nican mopilcehuitoc pilhuitzitziltzin
ye axpilmahmahui.

Piloquichpiltzin
xicompilcaqui quen piltenonotztica.

Tztz, tztz, tztz, tztz.

Inin piltototzin, ca cualli, ahmo ticpilmictiz
quehpa quipilihtohuah piltenantzitzin, piltetahtzitzin,
topilcihtzitzin, topilcoltzitzin.

Ca cualli, zan ticpilmahuizoz,
¡Nelia ticpilamatiz!
¡Ye  tlahuel pilahcazotzin!
¡Tlahuel pilyehyectzin!
¡Piciltzin!
Inin piltototzin, ca cualli, ahmo ticpilmictiz,
intla ticpilcuaznequizquia axmitzpilixhuitizquia,
¡Axpilnahnacayotzin!

¡In, zan ce pilihuitzin!

Piloquichpiltzin       
Ca cualli ahmo xipilmolini, ahmo xipiltlahto
ihuan in pilhuitzitziltzin mopilechcahuiz
ihuan cualli ticpilcaquiz,
cualli ticpilmahuizoz,
ihquinin, ¡nochipa mitzpilnonotzaz ica ipilhuitztempitz!
tztz, tztz, tztz, tztz.

 

 

Pequeño colibrí

Muchachito pequeño
¡no te muevas!
No muevas la hierba,
aquí está posado el pequeño colibrí
él no tiene miedo.

Muchachito pequeño
escucha como se comunica.
Tztz-tztz-tztz-tztz.

Este pajarito, no debes matarlo
así lo dicen las señoras, los señores,
nuestras abuelas, nuestros abuelos.

Sólo debes contemplarlo, admirarlo,
¡De verdad te gustará!
¡Él es demasiado ligero!
¡Demasiado hermoso!
¡Pequeñísimo!
Este pajarito no debes matarlo,
si quisieras comértelo no te llenaría,
¡No tiene carnita!

¡Él es sólo una plumita!

Muchachito pequeño
es bueno que no te muevas, que no hables
y el pequeño colibrí se acercará
y lo escucharás bien,
lo contemplarás bien,
así, ¡siempre te hablará con su piquito de espina!
tztz, tztz, tztz, tztz.

 

 

Xochimilco

Xochimilco
momoztla motech ninocuepa
ipampa
tlahcotzin ticihuatzintli
tlahcotzin tixochitzintli.

Ipampa
tlahco nitlacatl
tlahco nihuitzitzilin.

 

 

En el campo de flores

En el campo de flores
a diario regreso a ti
porque
eres mitad mujer
mitad flor.

Porque 
soy mitad hombre
mitad colibrí.

 

 

Mexico – Tenochtitlan
Mexico – Tlatilolco

Xicpoctlahcuilolmachyocuilolle

axictle
tlexictle
          yoliccaxictle
                        miccaxictle

inin xicaltepetl
temiqui
quitemiquiliznonochilia ce tonatiuh.

 

 

México – Tenochtitlán
México – Tlatelolco

Tiene símbolos de humo en el ombligo tatuados

tiene ombligo de agua
 de fuego
              de vida
                                    de muerte

esta ciudad ombligo
sueña
un sol le habla en sueños.

 

También puedes leer