Xochitlájtoli: Martín Tonalmeyotl

Iniciamos una nueva serie titulada Xochitlájtoli, coordinada por el poeta Martín Tonalmeyotl, esta nueva serie tiene como objetivo acercarnos a las diversas lenguas indígenas que perviven actualmente, de ahí el nombre cuyo significado es la palabra florida. La muestra la abre el poeta Martín Tonalmeyotl (Martín Jacinto Meza, 1983), originario de Atzacoaloya municipio de Chilapa de Álvarez, Guerrero. Lic. en Literatura Hispanoamericana por la  Universidad Autónoma de Guerrero (UAGro), Mtro. en Lingüística Indoamericana por el Centro de Investigaciones y Estudios Superiores en Antropología Social (CIESAS). Es campesino, profesor de lengua náhuatl, narrador, poeta y traductor. Becario del Programa de Estímulos a la Creación y al Desarrollo Artístico de Guerrero (PECDAG) 2015-2016 y del Fondo Nacional para la Cultura y las Artes (FONCA) 2016-2017. Algunos de sus poemas, relatos, artículos y fotografías han sido publicados en diversos medios impresos y digitales, tanto nacionales como internacionales. Es integrante del libro: Los 43 Poetas por Ayotzinapa (2015), INAH, Montarlabestia (2016), Nauyaka Producciones y Ediciones, y Postlom: Cuentos de los pueblos indígenas de México (2016), Álamos. Autor del libro: TlalkatsajtsilistleRitual de los olvidados’ (2016), Jaguar Ediciones y Universidad Intercultural del Estado de Puebla.

 

 

 

Kamaniantika

 

nipoliue itsalko in ueuejchikaualistle

kamaniantika nikmate ken nijyotlame niman nikneke nitlajtos

Kamanian nikmate kentla nixexetone ken itla poktsintle

Kamaniantika nitlacha kentla melauak nichikajtok niman niknekisia

niktlapaluis ueyeatsintle noso nipatlanis tlajtlajko iluikak

 

Kamaniantika nitlatemike niyeuatok ipan metstle

xnikmate kenejke tlamantok maske tej ompa nitlatemike

Kamaniantika peua nitlajtlajtoua san najuatsin

ken tikijtosia nikiminojnostok temomej

tikijtosia ken kana notlajtoltsitsiuan nolinijtokej ipan tepantle

ken kana on kojtin melauak nechkakej

niman kema peua ixtakatlajtlajtouaj niman nechtejteneuaj

 

Kamanian nikaua nitlanemilia

xnikneke itla nikchiuas maske amo ninajmantok

amo ninoyolkokojtok nitlatemastok nin kana nisejtok

san ninese ken nitlanemilijtok

ken kana tikijtosia nikneke nikintemikis tetlatemikuan

ken kana nikneke nikimitas akinonomej notemikej totomej

chichimej uejueimej noso michintsitsintin xochitlapaltikej

 

Nikijkuiloua nosiauilis

kenejke mojmostla nichantitok

kenejke tlacha se uetskalistle

nitlajkuiloua kampa ijkon niuele nikixtekilia ichikaualis tlayouisyotl

kampa ijkon niuele nioyoua kampa xaka najnauate

chikauak nitlakakalatsa

niman amo nikoche chika nokuikatsiaj chokatsitsintin

pampa ijkon nomajpiltsitsiuan amo kuajkuapitsiuej

niman mostla noso uiptla nestsiaskej kampa oxoxoponkej

 

Nitlajkuiloua pampa nechkokoua nojte

kampa tla xtla nikijtoua

xaka tej kimatis kampa melauak ninokokojtok

 

Nitlajkuiloua kampa nonakasuan xuelej kochej

kampa kaktokej kenejke tlajkuilojtok nolaptop niman in tepostle

no yesioue niman xkixikoua in yetik kochilistle

Kuajkon tej oksejpa ninotlajtoltsia

¿Kechmej tej kakej niman kitlakuijkuiliaj tlinon nikijtoua?

¿Akinon tej kimate kampa kamaniantika nechkokoua nokochtlan

noso mojmostla xine notson?

 

Kamanian tej nitlanemilia sejpa noso okpa niman xtla niknextsia

niman ne ipan ojtle san kan tlamantok

On taquero sanken tlanemakatok kampa kipiya ika kintlakualtis ikoneuan

On tota uan nochipa toka kichixtok peua makiyoue

on kechua melauak chokatok

ne tlatlajko Tekiskan

kampa ikoneuan yokimixtekilijkej

 

Kamaniantika noche peua nopatla ipan se tsiotlak

itechkopa se metstle noso se xijtle

niman maske amo kualtsin makakiste

maske mapanokan se yeye tlamantin

uan tlin xkaman nikelkaua

maske san tlinon manochiua

ipan itlatemiktsin on papalotl niman tsikatsintle kapostik

ipan itlaueltsin on chilpan chichiltik

itech on kauitl uan amo tikchaj

nikonextsia moxochitlauiltsin

niman inxochitlajtoltsitsiuan motlatemikuan


 

 

Algunas veces

 

me pierdo entre los escombros de la vida

en otras me siento como agobiado por el silencio

Hay de  esas donde desvanezco como el humo

En otras despierto enérgico

y con ganas de pintar el mar y volar sobre el cosmos

 

Algunas otras veces me sueño en la luna

no sé cómo es eso pero sé que me sueño ahí

Otras veces hablo involuntariamente

como si platicara con las ranas

como si las palabras se movieran sobre las paredes

como si los árboles me escucharan y en secreto

murmuraran mis pálidos pensamientos

 

A veces dejo de pensar

dejo de animarme pero no estoy triste

ni afligido ni desconsolado ni apagado

sólo estoy como pensativo

como queriendo soñar la vida de otros

de esos otros que se sueñan aves

perros de raza o peces de colores

 

Por ello escribo mi cansancio

la brevedad de mis días

el color de las risas

para robarle vida a la noche

para no dejar dormir al silencio

para hacer ruido

y acompañar a los grillos en sus silbidos

para que mis dedos no queden tiesos

y tengan al menos un cayo de vida

 

Escribo para relatar los dolores de mis entrañas

porque de no hacerlo

nadie más sabrá que me carcome

 

Escribo porque mis oídos se han malacostumbrado

al tecleo de mi laptop y este aparato tan lleno de vicios

insiste en seguir despierto toda la noche

Por eso me pregunto a veces

¿Cuántos en verdad están interesados en lo que digo?

¿A quién en realidad le interesa que mi muela me duela

o que me esté quedando calvo?

 

A veces pienso y me repienso y consigo poco

y las cosas allá fuera siguen igual

El taquero sigue picando carne para mantener a sus hijos

El campesino espera ansioso la primera gota de lluvia

La cascabel sigue llorando

allá entre la cañada de Tekiskan

porque sus hijos se los han quitado

 

A veces todo cambia del medio día a la tarde

de un mes al otro año

y aunque suene cursi y repetitivo

aunque pasen tres o más cosas

en lo único que no cambio

es que en todo ese momento

en ese sueño de mariposa y de hormiga negra

en esa crueldad de la avispa roja

en ese instante no esperado

encuentro la luz de tu presencia

y el suave murmullo de tus sueños

 

 

 

San yolik timotlalos

 

Tikintlakaitas uitstsitsintin uan onokej ipan ojtin

Timoyolijmatis kuak ye uajlouej tekolomej noso mikilistle

Tinejnemis kechka ueye tonajle niman amo tisiouis

Tikalakis niman titlachas ipan okse ixtololojtle

Tiktlayokolis mochikaualis totlaltipak

Tiixpetlanis kuak tiajkotlachas

Titlauauanas hasta kaman tikonextsia nexikoltlatoktle

Tiksalos ipan mokechkojyo niman mixkuatipan tlin kamelauak

Titeixpantilis noche maske sekimej amo makuelitakan

Tikaamimiktis tlakakayauajle ijtikopa yeye vasos

Tikyolchikauas ueye pakilistle kampa tokuitlapan

miyak uajlouej uan no kinekej pakiskej

 


 

Correr a medias

 

Venerar a las espinas sobre los caminos

Anticipar la llegada de los tecolotes y la muerte

Caminar las 24 horas sin retorno

Mirar con un lente de otro ojo

Ceder la vida a la tierra

Mirar de abajo hacia arriba

Escarbar hasta encontrar el núcleo de la censura

Amarrarse la verdad sobre el cuello y la frente

Seguir divagando sobre cosas que molestan

Ahogar las mentiras en tres vasos de agua

Abogar por la alegría

por los que caminan detrás de nosotros

 

 

 

Titlatemikis

 

Tla tikneke tipatlanis kuajkon

xtlatemike iuan totomej niman papalomej.

Tla tiktlasojtla mochikaualis kuajkon

xtemike ueyepakilistle

niman yajua mitsyekanas ipan tlaltipaktle.

Niman tla tajua noye tiktonalnotsa

mikilistle,

kuajkon xtlamacha,

xtlamacha  niman mostla uiptla

tikimitas kenejke kinkechpatskauj

motlatemikuan iuan akin uan,

tlatemike.

 

 

 

Soñar

 

Si deseas volar

sueña con pájaros y mariposas.

Si amas la vida

sueña con la alegría

y ella guiará tu pasos sobre la tierra.

Pero si te ocurre ofrendar

tus sueños a la muerte,

entonces espera,

solo espera

y podrás ver el estrangulamiento

de tus sueños junto al

soñador.

 

 

 

Ueyeatsintle

 

Ipan momauan nikintlalia

inajuiyakayo ueuejajkokojtin

ixochitlapalio xaltsintle niman ajakatsintle

inmixtlakopinal atlaseliliotl niman tetsitsintin

itsontsin atsintle uan tlajtlapanej intechkopa on temej uejueimej

itlamatlaloltsin yemanke ajuaxtsintle

inkuikalis on totomej uan amo yektin

uan patlanej ikuatipan xopaltik ueyeatsintle

 

Ipan momuan niktlalia

se konetsajtsiliotl uan nokaua ipan xaltsintle

se tlatemiktle kampa niknektok

ninejnentos nikxitsotsoltik

 

 

 

A la mar

 

En tus manos pongo

la dulce fragancia de las viejas palmas

el color insólito de la arena y el viento

la fotografía en sepia de los puertos y las rocas

los cabellos rotos de las pequeñas olas

el acariciar de la brisa invisible

el canto de las pálidas gaviotas

sobrevolando a la orilla de tus labios

 

En tus manos pongo

un puñado de gritos infantiles tatuados sobre la arena

la ilusión de caminar descalzo cuando

te sueño

 

 

 

Tepostlauilanajle

 

Tsiouej niman tiuajlouej: tikuitlapanuiaj chikaualistle, tikuitlapanuiaj mikilistle

San tlin uele tiktemikej: tlayespetlantok, chokalo niman noye tlatememejkantok

Tikitaj se konetl chikajtok: kema palane, tsopelia, kamatsopelia, xaka kitasneke

on konetl kampa ichikaualis niman tochikaualis, yokinnemakiltijkej tsopilomej

yokinnemakiltijkej koyomej uan sa notenpajpalojtokej niman kinekej techkuaskej

kampa tla xkintejtexouaj toomikuan uan chikajkej niman tlachijchijtin ika kojtin

peuaskej ijtikuakualakaskej niman xkipiyaskej tlinon kejeuaskej ijtik inkuitlatetonpits

niman xkipiyaskej tlinon kinkualtiskej inkuitlaokuiluan

Najua nikijtoua matitlauanikan pampa ijkon

ueliskej tikelkauaskej kampa ipan in tlaltipaktle

mojmostla techmiktijtokej ken chichimej uan noyej tekuanej

 

 

 

El tren

 

Cada paso es un regreso: hacia la vida, hacia la muerte

Cada tren es una pesadilla: de sangre, de hambre, de telarañas

Cada niño es un fruto: podrido, dulce, agridulce, que importa

de todas formas la vida está vendida a los carroñeros

a los coyotes rancios que ambicionan devorarnos vivos

porque si no comen de nuestros huesos de árbol

sus panzas de ollas barrigonas quedarán huecas

y no gozarán de un pedazo de mierda con que alimentar a sus parásitos

Hay que emborracharnos digo yo

para olvidarnos que en esta tierra

día a día nos están cazando como perros rabiosos

 

 

 

Ome sempouajle iuan yeye

 

Ueye tekokoj kuak mixkuatipan kitekestokej se miktepostle.

Ueye teajman kuak  mixpan kimiktsiaj se toknij

niman xuele itlaj tikijtos kampa tla titlajtoua teuan tonkisas.

 

¡Tajua! no ompa tiuajlo kampa tichantitok ipan ojtle,

kampa timomaxtijketl uan xtla kuelita.

¡Tajua!  no ompa tiuajlo kampa ojtin melauak tlachaj,

innakasuan uejueimej ken itla elefante

niman intemiktijkauan,

xkaman kimitaj ipan kalpan

nin ipan kaltekiua kan tetlakanonotsalo.

 

¡Tekokojkej ojtsitsintin uan

tlaxayakamatlaloltin ika monontsintlajtol!

 

 

 

Cuarenta y tres

 

Duele estar en casa con un fierro en la frente.

Duele ver morir a los demás

y no poder respirar frente a los vómitos de fierro.

 

¡Tú! Serás el siguiente porque eres de la calle,

porque eres un estudiante inconforme.

¡Tú! Serás el siguiente porque las calles tienen ojos,

tienen orejas del tamaño de un elefante

y sus asesinos,

son invisibles ante el pueblo y

ante la justicia.

 

¡Duelen las calles

maquilladas con tu silencio!

 

También puedes leer