Xochitlajtoli: Alfredo Santiago Gómez

Continuamos con la serie Xochitlajtoli, muestra de poesía en lenguas originarias, coordinada por Martín Tonalmeyotl. Ahora es turno de Alfredo Santiago Gómez. Es originario de la comunidad de Stakgatiyat, Leacaman Loma, perteneciente al municipio de Huehuetla, Puebla. Estudia la licenciatura en Creación Literaria en la Universidad Autónoma de la Ciudad de México, UACM. Actualmente es miembro de la editorial Pluralidad Indígena. Algunos de sus textos poéticos han sido publicados en la antología Manantial de estrellas y en la revista electrónica Sinfin.

 

 

 

Lakum tlewakga chuchut

Lakum tlewakga chuchut
nima tantlakgmakantila chiwix
anta kgalhtuchokgo,
nuyma kin tse’
kachujmakganti kminpulakni’
takatsamawa nima laktujxan
chu talatlawayan kmin putama.
Litlewakg kamaklani chichi’ jalnat:
Wa xa pasan pasman naa lilakgamixa lhkaka’.
Kalitlakga chu kalimachokgo muksun palhma
xtiji’ un nima lakgtanuyan
taniku talakgstipakinit chiki
chu makgxtakga ni tlan kgawiwini’.
Lata tlan naamakkatsiya
nakmamakgaxtakgayaw xtasitsín xmalana tiyat,
xjini’ incienso naklimakgaklhayaw
xa ni xakgstistum xtamakatsinin katsisni’
nima mapokglhay min takgan.
Nak kalimakxapuxtuyan kuchu’ chu axux
xlakata nalitakilhtukuy ksemkgat linín  
nima makgslipiy uyma putawilh
taniku lhtatamanit mi listakgni.
Wa xlimuksún xkgaja’ laxux
namakaksay lhkuyat.
Wa makgskgot amakgtum litum
naa mastakgay xlakan milakgastapu.
Kgalhkgalhiman
skgawiwi xputawilh kxanat kapen
chu akgtum xa tapixnu laktsu chichini’
nima naalitakaxtaiya’.

 

 

Como el agua

Madre, como el agua fuerte
que embiste las piedras en el río, 
escupe de tu interior el dolor
que te retuerce y arremete
contra ti en la cama.
Con vigor amortigua el carbón rojizo:
el temolote ardiente
también se sofoca de ceniza.
Despide y ciega de albahaca el paso
del viento que aprovecha
las rendijas entreabiertas de la casa
para dejar el impertinente frío.
Para tu alivio
aquietaremos la ira del dueño de la tierra,
con el humo del incienso
ahuyentaremos el augurio de las noches
que nubla tus oídos.
Untaremos tu cuerpo de aguardiente y ajo
para espinar la lengua de los muertos
que lame este recinto donde se tiende
dormido tu espíritu.
El olor de la naranja agria
amansará la fiebre.
Volverá otra vez la luz
a reverdecer el rostro de tus ojos.
Te espera un campo fresco
de flores de café
y un collar con pequeños soles
para adornarte.

 

 

Kalhtsu kxanat kapen

Staku nima
litamakgchokgonit makgskgot.
Kakswa pilam anta xpakgan kapen.
Xa tapasni snipankga kuxi.
Lakum xa pasán cera wa laktsu mi makán
limakgaxkgakgey xmakgskgot papa’ anta katsini’.

Kaks lakukxkana kkilakgastapu,
xanaj laktsu mi makán
chu anta xtankilhtín kintalkapastakni stlan tantliya.

Kxanat kapen wix litaxtuya sasti tatlín
nima lakxtum tachín monkganat chu kgonxa kakiwín. 

 

 

Pequeña flor de café

Estrella rodeada de luz.
Maíz blanco desgranado.
Luciérnaga estática sobre el ramaje del cafetal.
Como la vela enardecida tus trémulos pétalos
deslumbran la noche con la claridad de la luna.

En mis ojos contemplas tu imagen,
se abren tus dedos pequeños
y en el patio de mi pensamiento danzas alegre.

Florecita de café, eres el canto
que llega junto con la brisa a trenzar el campo.

 

 

Tlanka sen

Anta xpakgan skayiwa kapen
awatiya akgtum kxanat ni taktaputum.
Lakawanan junio, namakatsininama pi namin palha sen.
Wa un lijata tantuchilh xtiji’.
Makgasitsima jalnat xa stakga kiwi kpumalhku.
Anta xpulakni chiki takgaxmata lakgpankga xmakgapakgxnat
chatum puskat tiku tlawanima xchu xchixku.
Laktsu kaman tataxwakgamakgolh
anta katsutsokgo tiyat.
Tamtum chichi’ nilakakatsiy pi namín tlanka sen
chu laklhtankamima xtalitsinkan kaman.

Wa kakgotanun lhakay lakglhpopokgon puklhni’,
matsukilh kxkgokgo sen anta xakgstín chiki
lilakgaputsa kilhwilakgolh spitu
lakapalkgonit tsapamakgolh xakgtlapat stalankga sen.

 

 

Lluvia inmensa

Del frondoso ramaje
cae involuntariamente la última flor del café.
Pela sus ojos la lluvia del mes de junio.
El viento ató a un lado su andar.
La brasa en el fogón se encorajina por la leña húmeda.
Dentro de la casa estallan las palmadas
de una mujer que hace tortillas para su hombre.
Los niños con el pantalón roto
arrastran las nalgas en la tierra roja.
Un perro zangotea las risas juguetonas
sin importarle la tormenta que se aproxima.

La tarde se engalana de nubes grises,
las primeras gotas comienzan a surcar el techo
mientras que las aves hilan sus cantos
para coronar a la lluvia límpida.

 

 

Sen kakgotanun

Akxni chin kakgotanun anta kasipini
akxtum tamin sen
chu lakgnakgantawlay lhkatna kakiwin.
Tunkun kamakgat kgaxmatkgoy silakgni’
pi xini xini nakawantila sen, tatsekgkgoy.
Wa chichakgx tunkun lipaxuwakgo 
chu lhkgan tajukgoy taniku natawilay munchulu’. 

Kakgotanun chin sen lakum chamkgaxluwa,
paxuway tatatuxintiy anta ktiyat,
matsamkgoy puxkga, takgalhmakgantawlakgoy.
Lakum luwa akgpuntinit sen taktay kstipulukut kiwi,
titlawan xantinin kasipini chu tikgosnan k’potrero.

Kalalakukxa kakapeni chu kakuxin, lakalitsinkgonit
akxni pakglha kxanatkan chu lichinimankgoy
pi lilakgaputsa makgalakgolh chuchut.
Kmakiy ki nakú xkatsiliswa kakgotanun
akxni xankgalhi kgaxmata
tsakglh tsakglh min sen anta xtankilhtin kmin chiki’.

 

 

Lluvia de la tarde

Al iniciar las tardes en la Sierra
la lluvia se añade
y abanica el campo abochornado.
Mucho antes los grillos descifran
el zumbido del aguacero, se refugian.
Son las ranas quienes se alistan con presura
y se arrojan en medio de los consumidos charcos.

Por las tardes la lluvia llega como ciempiés, 
resbala gustosamente por los caminos de tierra
hasta alcanzar a embutir las barrancas vacías.
Como víbora baja anhelosa por la columna de los árboles,
por las piernas de los montes y corre en los potreros.

El cafetal y el maizal se miran el uno al otro alegres
cuando sus flores revientan
y presumen haber cosechado demasiada agua.
Mi corazón acoge la tranquilidad de las tardes
cuando escucho cada vez la lluvia
revolotear en el jardín de tu casa.

 

 

Awatiyá chuwinan kxanat kapen

Akglakgawa kgaxmata jaxanpuxkgokma kin kamakgkatsín.
Niwa max wa un tiku makgsaniy
xtalakapastakgni’ anta kin kuxmun xanat.
Matsalilh katsisni akgtum xapaxuwan xmasakga spitu
akxní skgatalh talakgmakgan.
Lanchiyu chuna kuxilha.
Lanchiyu amakgtum kimakatnuy klhtukun
xlakapun akxni tastiwiy laktsu kimakán. 
Lanchiyu anta xpakgan kapen kaks kukxilha
kakgotanun chu makgan takgalhkgalhín.
Liya liya klaktilha talitsín, limuksun, sen,
chu kmakgawnikgoy anta xtamakgtsekni’
xamakgán chu kgawiwi tiyat.
Amakgtum max nakuxilha.
Chalí max namín tankuwit chu namakaksa
uyma tatsuwi chuchut nima klitaxtunit.
Klín xakgan ki xanat xa masni chichini’
nima nalh makgaxkgakgay chu xa talakxpulan kxanat papa’.

 

 

Las últimas palabras de la flor del café

Escucho en vano la agitación de mis sentimientos.
Dudo que sea el viento generoso quien
aviva el recuerdo en mi pecho de flor.
Un nido armonioso de pájaros se llevó la noche
cuando nació el abandono.
Ahora lo concibo.
Ahora de nueva cuenta se entierra la espina
de su imagen en el vaivén de mis lánguidos pétalos.
Ahora sobre la rama me preparo a contemplar
la tarde y la larga ausencia.
A ratos deshago las risas, la fragancia, la lluvia;
y las esparzo dentro del escondrijo
de la tierra más apartada y fría.
¿Lo volveré a ver?
¿Mañana llegará el amanecer a desfigurar
 esta agua inquieta que soy?
Cargo en el filamento un sol podrido
que dejó de adornar y la luna hecha migajas de flor. 

 

 

Xa katsini sen

Mima sen, mima sen kkatsini
awatiyá xkiltamaku xpapa’ mayu.
Paxuway mima sen kkatsisni,
k kapukswa takgamantajukgo sen 
chichakgx tani taskgotawlanit chuchut.
Taxintikaktay chuchut xakgstin chiki,
wantu taktama tlanka xmastajat
wa xpokgo tiyat chuwatila tunkun
Wa talhtata anta xpulakni chiki nilay
malakgatsiy xlakgaspatu xlakata makauwi sen.
Mima sen.
Wa uyma xa katsini sen
kin kalakpalinín katsisni, staku,
chu kinkamakgxtakgniman xa kanika chuchut
nima akgstixtokgomakgolh chiki.

 

 

Lluvia nocturna

Llueve, llueve en la noche
del último día del mes de mayo.
La lluvia festeja la ocasión jugueteando
en la oscuridad con las ranas cantoras
en el lugar donde se ha congregado el charco.
Resbala por la pendiente de la casa
hasta formar una gran cascada
que se deshace en la panza de la tierra.
El sueño se embrolla dentro de la casa los ojos
a causa del eco gigantesco de la lluvia. 
Llueve.
Es la lluvia la amiga nocturna
que decidió cambiarnos la noche y las estrellas
por canicas de agua que martillan el techo.

 

También puedes leer