Xochitlajtoli: Antonio Guzmán Gómez

Continuamos con la serie Xochitlajtoli, muestra de poesía en lenguas originarias, coordinada por Martín Tonalmeyotl. Ahora es turno de Antonio Guzmán Gómez (1982). Antropólogo Social por la Facultad de Ciencias Sociales, UNACH Campus III. Poeta tseltal, miembro de la Organización Cultural Abriendo Caminos: José Antonio Reyes Matamoros. Autor del libro Kuxinel bit’il k’ajk’ / Vivir como fuego (2017), coautor del libro cuatrilingüe Ts’unun: los sueños del colibrí (2017) y Anhelo de reposo (2019). Ha publicado poemas en la Revista Marcapiel y el ensayo: “El haikú en tseltal” en la Revista Documentos Lingüísticos y Literarios de la Universidad Austral de Chile.

 

 

 

Yu’un Parménides

 

Ya sjam xik’ ta sti’nel lum k’inal te jk’ope,
ya yich’ ik’ ta bajtel k’inal
ya slekubtes te ik’ ta ko’tane,
te to ya xk’oon ta sjajchibal.
Ya jle te mach’a kuxul ma stak’ tijele.

Ya k’abu sok ya jtinanba ta yilel
bitik wokolil ya xk’ax ta lum k’inal.
St’ujbilal bak’etalil te nak’al aye.

Chukul ayon ta ch’in be ta sbajtel k’inal,
chajal, ch’in ta luchbenal xch’alel ch’ulchan.
Manchuk ma xtun sok k’un te snojpil ku’un
ya jwaychin xojobetik ta ch’in snojpil.

Jo’on ta kuxlejal,
Xojobajon ta mal k’aal,
ya x-awunon ya jlok’es te binti junax ay ta ko’tane
ya jnop te balamilal sok ya kil te tijil lum k’inale.

 

 

A Parménides

Mi voz extiende sus alas al pórtico del universo,
inhala el aire infinito
engrandece la respiración de mi pecho.
Llego más allá del principio.
Busco al Ser inamovible.

Miro y me inclino invicto a contemplar
los accidentes del mundo.
Belleza oculta a los nobles sentidos del cuerpo.

Condenado estoy en la angosta cinta del tiempo,
transparente, diminuto entre la alfombra del espacio.
Aunque vanos y frágiles mis pensamientos
sueño destellos en el pequeño ser de mis razonamientos.

Soy en el ser,
me enciendo en el crepúsculo,
grito y rompo el Silencio Único
pienso el mundo y descubro el próximo universo.

 

 

Xchikin oraetik

Ya yok’itay jkuxlejaltik te k’ajk’ale,
te spisil k’ajk’al ya x-ik’ub xmalbeel;
te jujun k’eluyel ya xwil ta ik’
ya spas ta lek te k’ajk’ale.

Te sk’ab ora ya yil wokolil,
snopojikix ta lek sk’okel te yabenal te’,
xtal xbajtik skusik te jocholil
ta xch’ayelik ta slamalil ch’aben,
xjach’ yik bak’etalil te st’umt’unel ch’ich’i,
sk’ok’otay ti’ naj te jawiletik
ya xje’bot yu’un mamal elawil.

Te k’ajk’al ma ch’abenil,
ya xbajt, ta stsobel mel o’tanil,
ma xyich’ ta muk’ te me yik’otik bael.

 

 

Esquina de las horas

El tiempo gotea nuestras vidas,
las muchas jornadas se hacen líquidas y opacas;
cada mirada que vuela al viento
hace el día inexorable.

Los péndulos oscilan tragedias,
las hojas se desprenden decididas,
zigzaguean, limpian el vacío
hasta perderse en la inmensidad de su silencio,
el pulso empuja al cuerpo,
toca la puerta de los años
y le abre un rostro viejo.

El tiempo no es silencioso,
avanza, recoge lamentos,
no le importa si nos lleva.

 

 

Te pokok

Pokok jbiil, stseet ko’tan sok bayel ya jwaychin jlekilal,
lom muk’ te bitik ya jnope
te xju’ya xk’oon ta pamal ja’ sok ta sk’ubulil te ja’etike.

Te ka’ale jich bit’il nen ta sba sit yelaw te k’aale.
ay ajmuch’ ta yanil, kuxul tonetik sok unin ch’uch’etik
ya sjunikon ta ajk’ubal
ta yanil xojobal lamal ek’etik.

Te binti la jcholtale ja’ te bitik ya jk’ane.
Ya xwilon swenta ya  jlik moel jch’ujt ta sba lum,
ya jna’ stojol te maba melel te binti ya jnope,
maba pajal sok te lum k’inal ya xbeenbele, ya sjambel sbae.
Jmel ma stak’ ya xk’oon ta  muk’ul nabil,
lom ch’ajchi’ sok ta sbolil sbul ya’al ya smajon,
ta jts’inax ya smilon.

Maba t’ujbilon ta sit te winike
ya sp’ajon te k’alal ya stajon
ta yanil yajch’alul te ja’ale.
Manchuk te yo’tan te winike
lom t’ujbil ta st’umt’unele,
k’anta pajal sok te jbak’etale.

Heraklitoe k’anta jnen k’oem
ya swaychej slekilal ek,
ja’ yu’un ya jna’ ta ko’tan, te ch’ay ta snopele.
Te ka’ale ma’yuk jelonem, pamal ay,
te jtik’ojba-a te bit’il kuxinemontale,
k’alal ya xtal te ja’ale ya xjelaw ta sba ka’al,
maba ya xk’ot li’ini, ta  banti lajemon yilele,
tenbilon ta ch’abal k’inal.

 

 

El sapo

Mi nombre es Sapo, alegre y lleno de sueños,
mi imaginación es tan grande
que puedo llegar al mar y los océanos.

La superficie de mi agua parece un espejo bajo el sol,
en su fondo habitan algas, corales y renacuajos,
amigos que me acompañan en la noche
bajo la luz quieta de las estrellas.

Lo que acabo de contar es mi deseo.
Doy un salto para despegar mi panza de la tierra,
y me doy cuenta que la imaginación que tengo es irreal,
no corresponde al mundo que fluye, que se extiende.
Yo no podría llegar nunca al mar,
es salada y mala con el golpe de sus olas,
moriría al instante.

Soy horrible para el hombre
me desprecia cada vez que me encuentra
entre el lodo bajo la lluvia.
Aunque el corazón del hombre
es hermoso en sus latidos,
se parece mucho a mi cuerpo.

Heráclito es como mi espejo,
soñador como yo,
siempre lo recuerdo, pero se equivocó.
Mi agua ha sido la de siempre, estancado,
me he metido allí toda mi vida,
cuando llueve, fluye en la superficie de mi charco,
nunca llega acá, en el fondo donde estoy como muerto,
lleno de silencio.

 

 

Ik’

¿Mach’a xwayche’ te ik’e?
Ta ijk’inal la kil jo’on.
¿Mach’a yayoj te ik’e?
Jo’on la kich’ ta xpach’omal jk’ab.
Banti bajt te ik’e
¿Ja’at bal ya ana’?
Ma’yuk mach’a sna’o,
janax ya jna te bajte.

 

 

Viento

¿Quién ha soñado al viento?
En la noche lo vi yo.
¿Quién ha sentido el viento?
En mis palmas lo tenía yo.
¿A dónde fue el viento?
¿Lo sabes tú?
Nadie sabe,
sólo sé que huyó.

 

 

K’ajk’alil

Ja’ini
ya stulanteson te jk’ajk’alil,
ya syom sok snet’on,
ya xmich’bon te ko’tane.

Ya xchiknajtal ta k’otan te k’ajk’ale,
ya xt’uxanon
ta yan pajk’,
te jk’ajk’al ya xjochon ta yolilal.

Te jk’ajk’al ya slajin te jbak’etal,
biluk bin yan biyel
ya sk’atbunon ta bol tuj
te xchopoltes te jch’ich’i;
ya sjim ta lum
yanyantik kirsianoetik
yu’un ta alajinel,
te sjik’el j-ik’ ya smaj sbaj ta sokobil jolol,
ma ya away.

 

 

Ira

En este instante
la ira me emociona,
me abarca y aprieta,
oprime mi pecho.

Impotencia surge de mis entrañas,
me dobla la voluntad
en una pared desconocida,
ahí, atroz me arrastra a su centro.

La ira roe mis instintos,
cualquier fricción
me convierte en estúpida esquirla
que envenenaría la sangre;
azotaría en los suelos
a cualquier persona
para destrozarla,
mi respiración se estrella en la locura,
grito sin escuchar.

 

 

Librería

También puedes leer