Xochitlajtoli: Mikel Ruiz

Continuamos con Xochitlajtoli, serie de poesía en lenguas originarias coordinada por Martín Tonalmeyotl. Leemos a Mikel Ruiz (Chiapas, México, 1985) es escritor, investigador y crítico literario. Es maestro en Literatura Hispanoamericana Contemporánea y licenciado en Lengua y Literatura Hispanoamericana. Es autor de las novelas La ira de los murciélagos (2020) y Los hijos errantes (2014); coautor del poemario Ts’unun. Los sueños del colibrí (2017), Luna Ardiente (2009); ha sido antologado en la edición trilingüe Chiapas maya awakening (2017), El cuento en Chiapas (1913-2015) (2017), I Antología de narrativa chiapaneca (2017), Silencio sin frontera (2011). Ha publicado ensayos y artículos en el suplemento Ojarasca, en las revistas Crítica Literaria Latinoamericana, Tierra Adentro, Documentos Lingüísticos y Literarios, Punto de Partida y Diáspora. Fue becario del PECDA (2016) y del FONCA (2010-2011 y 2017-2018) en el programa Jóvenes Creadores. Este poemario ha sido publicado originalmente en el libro colectivo Ts’unun. Los sueños del colibrí (2017).

 

 

 

Skulkunel k’ok’

 

I

Chi-ak’otaj ta o’lol yut na k’uchaluk turumpu’,
slebtak li jtakopale
xvilajet ta vinajel.
Li jk’ixnale chchabi vaichiletik,
yech’eb k’ak’al ak’obal,
li kakantake mukul chtajin ta yolon tan.

 

 

Los murmullos del fuego

 

I

Como un trompo danzo en medio de la casa,
las llamas de mi cuerpo
se agitan en el aire.
Mi fulgor vigila los sueños,
el paso del día y la noche,
con mis pies jugueteando bajo las cenizas.

 

 

II

Si’bakun
mukulun ta jsakil k’u’ chvul jch’ulel:
chajubun, ta jle’ jsat.
Ta jxach’ kok jk’obtak
k’uchaluk buch’u chlik xa ya’i.
K’unk’un xajubun,
ta yik’al ave li jk’obtake
tstsanbe xojobal asat.

 

 

II

Soy un rescoldo
que despierta bajo su blanca cobija:
me soplas y abro los ojos.
Estiro los brazos como
quien desea levantarse.
Sóplame lentamente,
tu aliento hará que mis brazos
iluminen tu rostro.

 

 

III 

K’uchal jkot olol k’uksiuk no’ox jtsak batel xchi’uk kuni k’obtak.
Chka’ibe smuil ta sk’ak’al kok’,
yanaltak vunetik,
ta A k’alal ta Z, tey chicha’sut.
Jun xa smuil ta jbik’ batel li ts’i’betike;
k’unto chi-och ta yatel ko’nton ja’ li mu jna’ sk’oponel li vunetike,
mu to ox ta jchan jbi k’laluk kunij xa ox stekel ta tan.

 

 

III

Como un niño me gusta tocar todo al alcance de mis manos.
Pruebo con mi lengua candente su sabor,
de la A a la Z, y viceversa.
Me como las letras con mucho antojo;
luego me pongo triste porque no sé leer,
y todo se vuelve ceniza antes de formar mi nombre.

 

 

IV

Xojobalun sat kantila xikulkun
ta snaknunel yo’nton ak’obal,
chjulavanuk xa li nak’obaliletik ku’un ta yut nae.

 

 

IV

Soy la luz de una vela que parpadea
con los latidos de la noche,
dándole vida a las sombras de la casa.

 

 

V

Jbej k’anal alaxaun jipilun ta vinajel,
mu xlaj ko’nton xivalk’uj sutbij.
Ximuyubaj chkixlan toketik,
ta jlok’ta jkot chij, jkot tak’in xulem,
me mo’oje jkot varko xnuxuxet ta ba muk’ta nab.

 

 

V

Soy una naranja suspendida en el cielo,
incansable rueda que rueda.
Juego pacientemente las nubes,
formo una oveja, un avión,
o un barco surcando el mar infinito.

 

 

VI

Vu’une yajval k’ak’alun,
a li stuke me’ ak’obal,
yatel ko’nton bak’inuk,
bu jotukal xchikin banumil,
jmoj ta xkak’otakutik, xvololet jbek’tal jtakopalkutik,
jkojuk sbats’i vob muk’ta nab.

 

 

VI

Soy el rey de la luz,
y ella la reina de la oscuridad,
con la ilusión de que un día,
en una esquina del universo,
bailemos juntos, con nuestros cuerpos redondos,
una canción compuesta por el mar.

 

 

VII

K’uchal tsajal nichim
chitajin xchi’uk vaichiletik,
ta jtij tse’imol,
li xch’ixal jk’ak’altake tspojikun
ta chopol ch’ulelaletik.

 

 

VII

Rojo como las rosas
juego con los deseos,
enciendo sonrisas,
mis espinas candentes me protegen
de los malos espíritus del tiempo.

 

 

VIII

Xpok’ok’un x-an-un jk’ak’al ta o’lol yut na,
chka’i skoskunel yech’omal ye stekel k’opetik,
jk’ejoj epal lo’il maxiletik ta jtilemal,
mu xaviktaun, kerem, ta jcholbot ava’i ya’yej k’ak’aletik.

 

 

VIII

Soy un sapo encendido en medio de la casa,
escucho voces y susurros en todos los idiomas,
guardo en mis llamas miles de historias,
no me dejes, niño, te contaré los secretos de los días.

 

También puedes leer