Xochitlajtoli: Alberto González

Continuamos con Xochitlajtoli, serie de poesía en lenguas originarias de México coordinada por Martín Tonalmeyotl. Esta vez leemos al poeta Alberto González (Bomintzá, Tolimán, Querétaro). Bilingüe en hñöhñö (otomí) y español. Licenciado en Filosofía y Maestro en Estudios Amerindios y Educación Bilingüe, ambos por la Universidad Autónoma de Querétaro. Filósofo, poeta, lingüista y gestor cultural otomí. Docente de secundaria y preparatoria en las materias de filosofía, español, historia de México e historia universal. Actualmente es becario del programa FONCA en la categoría de letras en lenguas indígenas con especialidad en poesía.

 

 

Hñu

Jar hñu ya ‘ñu ha ma ‘mui,
bí nui ha ma nte,
hindi tso gá ‘yo.
Nuna ‘ñu bí hñö,
hindi mö,
hindi mafi,
honse pots’e
ha ma ‘nuxtha.

 

Tres

Hay tres caminos en mi habitar,
Se sumergen en mi vida,
no pueden caminar.
Estos caminos hablan,
no dicen,
no gritan,
sólo suben
por el camino de mi espalda. 

 

 

‘Ñuji

Dí ‘yo, hindi tsaya,
hñögi ya wa.

Dí ne’mi, xita ndo’yo
mfeni do
bí he ya ngo.

Dí d’eni ar döñu,
dega nk’ami ‘ye
dega ya hai do

ha ya ne ma nönöhe
bí te.
Dí tihi, ar ndui ya pa
bí nzo ya hñö ma xitahe.
Dí tihi, ar ñuhyadi,
bí hweti ma hñöhe
ne ma t’ohohe bi ngone,

Dí handi, ar ximhai,
nzaki ma jö’i.
bí ‘yo ha ma ndo’yohe.

Dí tsaya, hindi beni,
hindi hñö ya tsoho,
bí thege ya thuhu ma hwöhihe.

Dí tsithe, ya pothe bí ‘yo,
dí nzengwegi,
t’axñö di mpewi. 

Dí ‘mui, ha ra mfeni ma nönö,
mui dega hai,
bí te ma hñö.

 

Camino de la sangre

Camino, no descanso,
me hablan los pies.

Piso viejos huesos,
pensamientos de piedra,
que visten la carne.

Sigo el gran camino,
de verdes manos,
de ojos de tierra,
que en las bocas de nuestras madres
crece.

Corro al comienzo de los días
que enciende la cabeza de nuestros abuelos.
Corro, al ocultamiento del sol
que apaga nuestras voces
y de nuestros cerros su boca rompe.

Veo la piel de la tierra,
fuerza de mi gente.
que camina en nuestros cuerpos.

Descanso, no recuerdo,
no hablan las estrellas,
se acaban los cantos de nuestras milpas.

Bebo, los manantiales caminan,
me saludan,
cabezas blancas van conmigo.

Habito en la memoria de mi madre,
vientre de tierra,
donde crece mi palabra.

 

 

‘Ñuthe

‘Nar nda bí te
jar ndui jar ndo’yo,
pots’e yá ‘ye,
dö‘ye dega xudi
bí he ya ‘wi.

‘Nar nda bí te
ha ma ñö, njuthe.
Bí denigi rá do
bí mit’i ma hyandi,

bí thege ya gido
bí du ma mui

har do
bí tsa ma mfeni.

‘Nar ndo bi te
ha rá da ar hai.
Bí ‘yo ha rá tiñö
hindi jweti ar dumui
bí toke ma ‘bede.

‘Nar ndo bi te
deji hindi tihi.
Ge ‘nar ndo
bí tagi ar ximhai,
ge ma ku.
‘Nar nt’ani bí thöti,
ar hyadi ha rá hñö
bí mpewi.

‘Nar ndo bí te
bí hete ma xifni
bí heti ma mui.
Nuna mahetsi
hindi podi da ‘wi,
hindi podi da hñö.

 

 

Camino del agua

Una semilla crece
en el comienzo del cuerpo,
brotan sus manos,
tormenta de sombras,
cobijan los sueños.

Una semilla crece
en mi cabeza, agua amarga.
Me siguen sus ojos,
sujetan mi mirar.
Se acaban las lágrimas,
murió mi vientre
en la piedra
que muerde mi conciencia.

Una semilla crece
en los ojos de la tierra.
Camina en su pecho,
no apaga la nostalgia
que quita los retoños
de mis historias.

Una semilla crece
agua de sangre que no corre.
Es un hombre
que ha caído al mundo,
es un hermano.
Una pregunta lo ata,
el sol en su cabeza
lo acompaña.

Una semilla crece
viste mi piel,
ve mi vientre.
Este cielo
no sabe soñar,
no sabe hablar.

 

 

‘Ñuspi

Xtá ehe,
har nguspi dá ähä,
ma ‘wi ge ya ‘mospi,
‘mospi,
xa ntse, bí to’mi da doni
ar ‘yot’i doni
bí ähá ha ma mfeni.

Dí ñöwi tsi nönö
hindi ode rá hñö,
dá mpe ‘nar thuhu
jar tsoho bí wedi rá nguu.
Dar gogu
hindí tsa dí deni rá nsadi.

Dí ñöwi tsi dada
dá xodi ‘nar sodi
ar despi bí tsoho
ha ma xutha

ne dí hyo ma nt’ani.

Dar ntöthi
ha ya pa ma da ehe,
dí ‘bat’i har hyadi
dí medi ya xita mfeni
bí nzo ya handi ma dadahe.

 

 

Camino de fuego

He venido,
en la casa del fuego dormía,
mis sueños son fuego negro,
cenizas,
están fríos, esperando florecer
la flor seca
que duerme en mi conciencia.

Hablo con la luna
no comprendo su palabra,
tejí una canción
en las estrellas que tejen su casa.
Tengo roto los oídos
no puedo seguir su enseñanza.

Hablo con el sol,
le recé un rosario
con los granos de fuego que llegan
a mi espalda
y matan mis preguntas.

Estoy atado
en los días que van a venir,
dando vueltas en el sol
pierdo los viejos recuerdos
que enciende la mirada de nuestros padres.

 

 

Nxui

Bí tihi,
ha rá nguu ya jöˈi
bí ‘mets’i.

‘Nar tsi txu bí ntsur
‘mexui, nor ‘mexui
bí ‘ñögi rá nts’edi
da mbeni ya hñö ximhai.
Tsi txu xa gí mpefi
ge nor nts’o hinda tsu’a’i
‘mu gí ‘yo ya ‘ñu
bí fadi ri ‘bede.      

Tsi dönxu,
har nde nguspi
gí ndonmiˈmu,
ya ndoˈyo tsi tˈoho
da ˈwini rá mui,

n’a ri ntsuts’i da nja da fugi.
Ri tsi tiñö da nkˈomi
ri bötsi rá ñö
ne ri ntuhu da ñudi rá mfeni.

Bí nxui.
Mbo hñu do
ˈnar ˈmotuxmu
bí ndospi,
bí doni getpur hyadi
bí mfoker nxui.

 

 

Noche

Corren,
en sus casas la gente
se guarda.

Una abuelita tiene miedo
de la noche, aquella noche
que esconde su fuerza
para recordar los nombres del mundo.
Abuelita trabaja mucho
que aquel mal no te alcanzará
sí caminas los caminos
que pastorean tus historias. 

Mujer,
en la frente de la casa del fuego
arrodíllate,
los huesos del cerro
alimentarán su vientre,
un beso tuyo hará que crezca.
Que tu pecho cubra
de tu hijo su cabeza
y tu canción llene su conciencia.

Anochece.
Dentro de tres piedras
una negra mariposa
se hace flor de fuego,
florece cerca del sol
que rompe la noche.

 

 

Ximhai

Bi ‘wöi  despi ha rá hmi tsi hai,
Nubu di tsithe ar k’axta dehe di juxt’i mahetsi.
Nubu má gido bi ntenir hai
pa da nt’agi ntsu da ‘medi má nsodi.
ya ndo bi ‘yei tsi dada hyadi ha ya t’oho
ya thede,

ya hmi,
a jö’i.
Nuyu hindar du
ngea di mpe ra ntsedi ha rá pa rá bötsi.

 

 

Piel de la tierra

Llueve semillas de fuego sobre el rostro de la tierra,
ahí bebo agua amarilla que escurre de lo alto,
ahí la savia de mis ojos, siguen la tierra
para sepultar el miedo de perder mi rezo.
Aquellas semillas que tira el padre sol crecen en los cerros,
las risas,
las caras,
las gentes.
Ellos no mueren
porque trenzan su fuerza en los días de sus hijos.

 

 

‘Ñu ‘mospi

Nuna, ma nguhe,
xa dötä ma nguhe,
heti mahets’i,
nu’bu dí tsoho;
tsa ri tsi wa
nu’bu di ndui.

Ma dohe muntsi ya do
ge da hoki ma pahe
ne ‘ra ya ‘yoti dí ‘yoti
tsi ‘ñu ma ‘yuhe.

¡Heti! ¡Hyandi!
Ri dumui bí ngowa
ne rá ya gido
‘weti ma nzofohe

nor jeya bí thogi.

Nor ‘monfeni bí thege
ya tsi nsadi da ‘wini
ya mfenihe, ne, mbo ya mafi
ma mengu, ya xita
da heti ma hyoyahe
ne rá nsu
da nzote ma muihe

Tsi ‘ñu ‘mospi da hñowi
ri wa xki ehe.
Tsi xita, tsi txu, ya xita
gi tsixje har tuhu
dí ‘ra’ihe.

 

 

Camino de cenizas

Esta es nuestra casa,
es muy grande nuestra casa.
Mira al cielo,
ahí llega.
Siente tus pies
ahí comienza.

Nuestros ojos juntan las piedras
que hacen nuestros días
y algunas luces alumbrarán
el camino de nuestras raíces.

¡Mira! ¡Observa!
Tu pesar se hace carne aquí
y algunas lágrimas
tejen nuestro llamado
del año que pasó.

Aquel pensamiento negro se acaba,
los rezos alimentarán
los recuerdos y, dentro de los gritos
de los familiares, los abuelos
verán nuestra pobreza
y su cuidado
remendará los vientres.

El camino de cenizas hablará
con tus pies para cuando vengas.
Abuelo, abuela, ancestros
llévenos en la canción
que les damos.

 

Librería

También puedes leer