Xochitlajtoli: Xóchitl Cuauhtémoc Xicoténcatl

Nos acercamos a la poesía mexicana desde Xochitlajtoli, poesía escrita en lenguas originarias, serie coordinada por Martín Tonalmeyotl. Hoy leemos a Xóchitl Cuauhtémoc Xicoténcatl. Doctorante en el Instituto de Ciencias Sociales y Humanidades de la BUAP, Maestra en Ciencias del Lenguaje por el mismo instituto. Realizó sus estudios de licenciatura en Antropología Social por la Facultad de Filosofía y Letras de la BUAP. Ha trabajado como docente de Ciencias Sociales en Nivel Superior y Medio Superior. Ha colaborado en la promoción y difusión de la lengua náhuatl en diversos medios de comunicación. Escribió el libro Nahuatocaitl. Apellidos nahuas de Puebla.

 

 

Ni nemi

Nic ihcuilohua in xochitl, in cuicatl
pampa occe cahuitl o nech ilpihqueh no mahuan.

Nic ihtohua in ihiyotl, in tlahtolli
pampa achto o nech camatzacualihqueh.

Nic caqui in teponaztli in coyolli
pampa iyala o nech nacaztequicqueh.

Nic machilia in icxitl in maitl
Ce tonal o nech tlapanqueh .

Nic ita in yolotl, in yeztli
Ce tonal o nech mictihqueh.

 

 

Vivo

Escribo la flor, el canto
porque hace tiempo ataron mis manos.

Pronuncio la palabra, el aliento
porque primero me cerraron la boca.

Escucho el teponaztle, el cascabel
porque antes maltrataron mis oídos.

Siento, el pie, la mano
porque un día me rompieron en pedazos.

Veo el corazón, la sangre
porque un día me mataron.

 

 

Tlachihque

Ni cuamachilia tlen ihcuac onech cuetlachtequicqueh
quemeh metl, amo huehue, amo celtic
nic nec nic itaz huehca itech in huitztli
amo onic cah in bisturí, onic cah non ocaxtli
huan in mahuiliztli ni motlachihquili.

 

 

Tlachiquera

Cuando me abrieron las entrañas
maguey ni tierno ni maduro
miré ese espacio resguardado por espinas.
En lugar de bisturí, agarré aquel ocaxtle
y con movimientos finos, el miedo me raspé.

 

 

Nahuatocaitl

Amo xi pinahua itech nahuatocaitl
mitz ihtozqueh ti indio,
tic huiquilia in nohpalli ipan mo toca,
o mitz  tequicqueh in nemiliz,
mitz tlahtlanizqueh ¿tlen qui ihtoznequi?
ican ixcualanqui
quemeh intla o ti catca amo cualli
mitz ihtozqueh aborigen
ihuan amo cualli qui ihcuilozque
amo qui piazque pinahualiztli.

Ican zomatl
mitz tocazqueh indígena
tlen ti tlahtohua dialecto
itech tecuanemiliz
amo cualli poctic tlapalli.
Amo mitz ixmatiz
yehhuan mitz ilizqueh
xi tlahtolcuepa mo nahuatocai
xi tlapacho, xi tlali.
Amo xic ihtohua.

Ti cuanemiliz
ti chiaz in cahuitl
ti ihyotiz
ti nanquiliz ica melahuac:
no hualehualiz
in altepetl chicahuacayotl
panmachiotl itech amoliztli
i tlacoltiliztli tlacacoyome,
ti tzahtzi amo tecococa mictiliztli
qui pia miac xihuitl nin tlacoltiliztli,
ti nanquiliz ica chicahua toztli
ihuan ti tzahtziz ican paquiliz:

nehhuatl Cuateco, nehhuatl Memehua,
nehhuatl Totolhua, nehhuatl Ocelotl,
nehhuatl Tehuitzil, nehhuatl Cempoaltecatl,
nehhuatl Cuazitl, nehhuatl Apanco,
nehhuatl Cotzomi, nehhuatl Huitzil,
nehhuatl Tlahque, nehhuatl Tlahtoa,
nehhuatl Cuaxiloa, nehhuatl Papaqui,
nehhuatl Ahuatzin,
ihuan ti tlahtoz xochitlahtolli
ti tlahtoz itech cemanahuac
in xochitl, in yulcame.

ti nanquiliz ica chicahualiztli
mah xi pinahua intla amo qui mati tlanonotzaliztli,
aquin qui chihua tlacoltiliztli,
aquin qui pia nacaztzonteyotl,
aquin qui miquiznequi to altepeme, ti nochtin
mah xi pinahua itech amo cualli i chihualiz
aquin qui tepaniznequi
to cuahnemiliz, to ahzicamatiliz
mah xi pinahua
aquin amo huiquilia ipan i toca
in totolcuicatl,
in xihuimatiliztli,
ce nonotzalizamatl,
ce machilizoztotl itech tlahtol,
pampa nic pia no nahuatoca
ica miac tlamatiliztli
nehhuatl Cuauhtemoc, in cuauhtli o temoc
nehhuatl Xicotencatl, aquin qui pia yolchicahualiztli
nehhuatl no cihtzin toztli, nehhuatl yaotlahtolli

 

 

Apellidos nahuas

No te avergüences de tu apellido
te dirán indio,
que llevas el nopal en tu nombre,
que te fregaron la vida,
te preguntarán ¿qué significa?
Con cara de extrañeza
como si fueras anormal
te dirán ¡qué aborigen!
y lo escribirán mal
sin ningún remordimiento.

Con mirada despectiva
te nombrarán indígena
que hablas un dialecto
de vida primitiva
color café grotesco.
Sin conocerte
te exigirán
cambies de apellido
que lo ocultes, lo omitas.
Que no lo nombres.

Te detendrás a pensar
por un momento
retomarás el aliento
y responderás con sustento:
es la huella de mi origen
resistencia de mi pueblo
la marca de objeción
a la maldita colonización,
gritarás no al genocidio
ante cinco siglos de opresión
responderás con orgullo
y gritarás con alegría:

soy Cuateco, soy Memehua,
soy Totolhua, el dueño de las aves,
soy Ocelotl, soy Tehuitzil,
soy Cempoaltecatl, la gente de una cuenta,
soy Cuazitl, soy Apanco,
soy Cotzomi, la flecha que corre ligeramente,
soy Huitzil, soy Tlahque,
soy Tlahtoa, el que habla,
soy Cuaxiloa, soy Papaqui,
soy Ahuatzin, la venerable espina,
y hablarás de poesía,
de las virtudes del entorno,
de la flora, de la fauna.

Y responderás con insistencia que se avergüence
quien no sabe de historia,
el que mantiene el genocidio,
el que menosprecia la resistencia
al querer homogeneizar
siglos de diversidad.
Que se avergüencen de la mala interpretación
de querer dominar
de imponer una forma de pensar

Que se avergüence
quien no lleva en su nombre
el canto de las aves,
el conocimiento de las plantas,
un documento histórico en su nombre,
una llave al conocimiento de nuestra lengua,

porque yo porto con orgullo
un apellido diferente
único, que es digno de respeto
soy Cuauhtémoc, él águila que desciende
soy Xicoténcatl símbolo de resistencia,
soy la voz de mi venerable abuela, soy supervivencia.

 

 

Alachxochitl

Ce tonal nimocuepa mezotl
nic chihuaz ocachi hueyi in tletl,
nehhuatl ni yaz xaxtle ipan tlalli
ipan xihuitl nimocehuiz,
in tonal ihcuac ni miquiz
nehhuatl nic nequi no pilhuan
mah nech huiquilizqueh
in alachxochitl,
quemen axcan nech huiquiliah
ihcuac yehhuan nehnemih ipan tlalohtli
ihuan yehhuan nech hualhuiquiliah
qui tequih nin xochitziquitzin
huan yehhuan nech maquiliah
ican huetzcayotl
ihcon, nic ilnamiquiz
to paquiliz tlen tic nenqueh.

Ihcuac ni miquiz
nic nequi no pilhuan
mah nech huiquilizqueh
in alachxochitl
ihcon nic ilnamiquiz
ihcuac ocatcah coneme
ihuan ican in tziquitzitzin mahuan
qui tequiayah
in cuacualtzin xochitl
ihcon, nic itaz
tlen qui itacqueh
ican in ixtololohhuan.

Ihcuac ni miquiz
nic nequi no pilhuan
mah nech huiquilizqueh
in alachxochitl
pampa ni miquiznequi
ihcuac nimo huehuetiz
ihuan nic piaz no iztatzon
miequin xihuitl zatepan
intla no pilhuan nech temolizqueh
in alachxochitl
melahuac qui piazqueh totlal
amo nochi mo itaz tenextli
chapolme yazquen ipan xihuitl
no pilhuan nehnemizqueh ipan tlalohtli
ihuan qui namiquizquen
in alachxochitl.

In tonal ihcuac ni miquiz
ihuan yehhuan nech huiquiliah
in alachxochitl
cuacualtzin tlalxochitzitzin
ihcon nic matiz tlen ni yolnemiz
pampa no pilhuan
amo qui cahcahuah in tlaltzintli

 

 

Flor de alache

Un día me convertiré en mezote
y agrandaré el fuego,
seré el xaxtle en la tierra
esfumándose hacia una planta,
el día que muera
quiero que mis hijos
me lleven flores de alache
como ahora lo hacen
cuando andan el camino de tierra
y de regreso a la casa
cortan esa pequeña flor
y me la entregan
con una sonrisa
así recordaré
lo felices que fuimos.

El día que yo muera
quiero que mis hijos me lleven
flores de alache
para recordar
cuando eran niños
y con sus pequeñas manitas
cortaban la que consideraban
la flor más bella
así podré ver
lo que ellos miraban
con sus ojos de niños.

El día que muera
quiero que mis hijos
me lleven flores de alache
porque quiero morir vieja
llena de arrugas
y con el cabello blanco
y así, si dentro de muchos años
aún encuentran flores de alache
será porque conservaron la tierra
porque no todo será concreto
habrá chapulines entre la hierba
andarán el camino de tierra
y encontrarán alaches.

Si el día que yo muera
recibo flores de alache
hermosas flores silvestres
sabré que no viví en vano
porque mis hijos
no han dejado la tierra.

 

 

Tlailtializtli

In amolli, in chiahuitli,
in ahuiya tlen occe metztli
ocatca xochime ihuihpa no yecatzol
axcan amo nech pactia,
yehhuan ocuilme nehnemiticaten
ipan poxcahuatic nacatl
tlamantli tlen ni yecohua nech tlaihyaltia,
ni ixhuinti, ni elmoyahui.
Nochtin ihtohuah: ¡xi tlacua, xi tlacua!
Tleca nochi potoni
Huan amo nimoihyotia
ni tzotla in yeyecoliztli
Inin ce cocoliztli.

 

 

Asco

El jabón y la manteca,
los olores que otro día
eran flores para mí
ahora son una agonía,
son gusanos pululando
en la carne putrefacta
lo que pruebo me da asco,
me mareo, siento náuseas
todos dicen: ¡come, come!
pero todo huele mal
y vomito la idea
de que esto es una enfermedad.

 

 

También puedes leer