Xochitlájtoli: Simón Cojito

Continuamos con la serie Xochitlájtoli, muestra de poesía en lenguas originarias, coordinada por Martín Tonalmeyotl. Ahora es turno del poeta Simón Cojito (Villanueva. Zitlala, Guerrero, 1956). Hablante de la lengua náhuatl. Profesor bilingüe jubilado. Colaborador del libro Por y para el Florecimiento de la Lengua Náhuatl en la Región de la Montaña Baja de Guerrero. Dictaminador de cuatro libros Semilla de la palabra de las Escuelas Primarias de Educación Indígena. Textos suyos han sido publicados en revistas como Ojarasca del periódico La Jornada, Revista Sinfín, Hojarasca  y Yolitia.

 

 

 

ATSAJTSILISTLI

 

Iktsan tikxinestokej

niman xekaj nauatij,

ijtik tlalpoktli tsotlantok

tlamachilistli uan yenelkajtikaj.

 

Iljuikak kitoponalchiaj tlakolojkej

kiminyemaniliaj miltlaltin,

kixtiliaj tlalpoktli uan youejkaui.

 

Atsajtsilijki sa itonijli ika popoxtli,

ika uentli notlatlauijchia,

kipopochuiya

tonakayomej

uan xopantla notokas.

 

Kitlajtsijkamati tlalnantli

kuak nouitekij tekuanimej,

chipini yestli

kuak noueyikatsajtsiliaj ika ichmekatl.

 

Ijtik ueyikatsajtsilitli niman pakilistli

toueyinantsin krotsin panoua,

siuatekuanimej kimayanaj tetsajlan,

kuan tonaltsintli sa kuetlantok.

 

Mexkal atsintli ika imauan

kintepichajsij niman kimpatlanalchiaj

sa kualtsin tlachixtokej

ika Zitlaltecos intlatsotsonaljuan.

 

Sa nomajkuiya ika pakilistli

ijtotijkej niman tekuanimej

tonaltsintli kuajli

yokimalti nochimej.

 

kitlakuijkuiliaj tokistli

tekuanimej kostikej niman xojxojkej

tetsajlan sa notlatskouaj ika itlauan ixmekatl,

tlakojkomoni kuan nouitekij tekuanimej

itlajkochian Zitlala

ipan makuijli tonajli toskatl.

 

 

 

PETICIÓN DE LLUVIA

 

Lejanas huellas

inundadas en el silencio,

brillan enterradas

con polvos de olvido.

 

Los tlacololeros

azotan el cielo

para suavizar la tierra

desempolvan el pasado.

 

El culto: mezcla

súplicas y ofrendas,

bañado con fuego de copal,

para purificar las semillas del temporal.

 

La tierra saborea los halagos

de cada gota de ruego,

enrolladas en la riata de lazar.

 

La Santa cruz camina

entre júbilos y privilegios,

acompañada de mujeres jaguares,

bajo la sombra del día.

 

Estalla y ciñe,

en las manos suaves de mezcal

en cada mirada

de tenores Zitlaltecos.

 

Jaguares y danzantes

se trenzan con delicia

empapados

por los rayos del universo.

 

Tigres verdes y amarillos

depuran el cultivo

ajusticiando con látigos colmillos,

entre garras

llueve retumbos de azotes

en el corazón de Zitlala

el día cinco de mayo.

 

 

 

CHIOPANKALAKEJ

 

yolpakij chiopankalakej

nijtochia teponastli ijtik moxtli

ipan ojtli malintok ayauitli

popoliui tetsajlan.

 

Olini iljuikak iuan tlaltipaktli

kuak tlatekuini niman tsajtsi uejjuetskistli

xoxojki iuan kostik tekuani

kiitaj teponastli.

 

Kolatsin kinapalouaj sitlalimej

ika iluitl   sa ixpaki

mexkal asintli nijtochia

kuak uetska tampol.

 

Yeuajli kitlauiljuiyaj siuamej

ika mexkal tlachiochioual asintli

tepeyoj   sa tsajtsij niman tsijtsikuinik yolkamej

kuak xochikuetli nochimaloua.

 

Ipan uipiltin sa tlatepiniaj xochimej

kuak sojsotlaui mexkal atl

tlakamej kimajkauiyaj siuamej

ika kuajkualtin tlatsotsonaltin.

 

Iljuipan sa notlaljuiloj

ika ueyi pakilistli

mex-kal atsintli sa tlatejuijuiteki

ika iljuitsin totajtsin Nikolatsin.

 

 

 

TEOPANKALAKIS

 

Sumergido en la multitud de plegarias

danza el teponastle entre niebla,

fragantes nubes se retuercen en la vereda

se esparcen en el teopankalakis.

 

El rugido del huesquistle agita cielo y tierra

al son del chile frito,

custodiado de ocelote verde y amarillo

gendarmes del teponastle.

 

El Costeño decorado de estrellas

agasaja la víspera de noble espíritu,

con el fandango   de mezcales

al tenor de la tambora.

 

Las doncellas iluminan la negrura

con garrafas de agua bendita de maguey,

rugen y saltan animales de la selva

cuando agitan sus enaguas.

 

A carcajadas   de maguey

zapatean las flores en los huipiles

paliacates aletean a las doncellas

con sones del teopankalakis.

 

Padrinos y Mayordomos mezclan

cosquilleos de júbilo

con fugitivos látigos de mezcal

el día de San Nicolás Tolentino.

 

 

 

CHOKISYEJMANTLI

 

Kalpan, mitsnapaloa se amalinajli chokisyejmantli

chikaj tlakaktimanij paxialoua kuak xeka nauati,

kakisti ika timajmanaj ipan motlajtolyoltsin,

noueyikalpantsin.

 

Iljuikak uajtemoua nemojtili

mitstepitstsajsi ika istiuan kampa tichanti,

tsautokej mokaluan kentla mikapan,

euyikalpan titlakokojli.

 

Mikamej uajtlajtlachiaj ijtik mixtololojuan

timasalijtikaj ika xkuajkualtin tlajtoltin,

motlamachilis xokyeka kineltoka

yeonka se kontli nemojtijli.

 

Quetzalcóatl touan yokualan

totoka ikxinejnemij kimakajtsi tlatoponajli

kijtoua xok toyolipan onka itoka,

ikaj xok yeka itech noueyikatsajtsilia.

 

 

 

OCÉANO DE SUFRIMIENTO

 

Un océano de sufrimiento cautiva la Urbe

y cabalga el silencio sin misericordia,

en tu voz se escucha un clamor amordazado

mi bello horizonte.

 

Miedo que baja del más allá

aprehende con sus garras la región,

ataúd con ventanas cerradas

ciudad brillante y herida.

 

En tus ojos se asoman rostros de cadáveres

encadenados con voces salvajes,

desconfianza sembrada en tu instinto

una fosa de pánico.

 

Quetzalcóatl disgustado con la sociedad

se apresura para no ser devorado por una metralla,

bala de voces que se pierden en el olvido

que nunca invocan su nombre.

 

 

 

YEPOCHAUISKUALOTIKA TLAJTOLTSINTLI

 

Kuak kokolistli, kitlankechiyaj totlajtoltsin iyoltsin

altepetsintli tlapalkitsa, temoua,

kikokoua niman choka yoliktsin

ika yejmantli notejkuiya niman tlauejli.

 

Kuak  toknitsin nokixchianonejneki,

itsajlan tetl ompopoliui,

yokikajkayaui itlamachilis niman yokitlankechi

aman youak itlajtoltsin.

 

Inakayotsin altepetsintli nochanpatla

kuak tlauankaajakatl tkauijuijteki,

notlatlaloua kentla konetsintli uan xtetlakamati

ipan ueyi kalpan akokosamalotki.

 

Altepetsintli, titlapaltototsintli,

maka xtekauilij totlajtoltsin iyoltsin

manonchia, uiuijtsakatsin itlajtoltsin manotelti

xtliyoti, ma patlani, maka mapopoleui ikotontsin.

 

 

 

PALABRA APOLILLADA

 

Cuando el virus, muerde el corazón de la palabra,

la montaña se decolora, se devalúa,

grita de dolor en silencio

envuelto de tristeza y de rabia.

 

Los oídos del confundido maíz,

se esfuma cual piedra perdida,

carcomido por su propio engaño

y su seco canto pierde su valía

 

Se muda la piel de la montaña

por el ebrio azote del viento,

que corre como niño libertino

entre el arcoíris de la urbe.

 

Montaña, pájaro florido, 

no permitas que el corazón de la palabra

deje de sonar, deje de girar su canto de colibrí

dale luz, que vuele, sin extraviar su atuendo.

 

 

 

AJUAXTLI

 

Noxayakatsin otikmatlalo

ika momauan sa yemankej niman sa yektikej,

chika ijtik motlaljuayotisn niplatlaniya.

 

Nitlachixtoya,

se sejpa tinechkochtekaya,

ipan xochikojjio nakayotsin.

 

Sakan tinechmatlalouaya

ika motentsin sa tsopeliktsin,

maski itlaseual tonaltsintli itsintlan sa kuetlantoya.

 

Yoliktsin

sansekan titomatsojchiajkej,

motech kuajli salijtika notlajsojtsin.

aman ikamelauak tinechiolana

 

 

 

BRISA

 

Coqueteaste mi rostro

con tus suaves y finas manos,

cuando piloteaba en tus venas.

 

Cada segundo,

en el edén de tu cuerpo

me acurrucaste despierto.

 

Tus dulces caricias

no cesaban,

ni bajo la sombra del Sol.

 

Poco a poco

me fui uniendo a ti,

ahora soy tu esclavo

y tu enamorado.

También puedes leer