Círculo de Poesía Ediciones publica Xochitlajtoli. Poesía contemporánea en lenguas originarias de México

Círculo de Poesía Ediciones acaba de publicar Xochitlajtoli. Poesía contemporánea en lenguas originarias de México, con selección y prólogo de Martín Tonalmeyotl. Un libro incluyente, que nos propone “reconocer otras formas de ser mexicano” como dice Mario Bojórquez en la cuarta de forros. Este lunes 25 de marzo a las 19:00 horas, se presentará en El Foro del Tejedor, de la Cafebrería El Péndulo; puedes ver la invitación aquí.

En el libro se incluyen los siguientes autores, con su respectiva lengua originaria: Martín Tonalmeyotl (náhuatl), Juan Hernández Ramírez (náhuatl), Sixto Cabrera González (náhuatl), Simón Cojito Villanueva (náhuatl), Manuel Espinosa Sainos (totonaco), Enriqueta Lunez (tsotsil), Alberto Gómez Pérez (tsotsil), Ruperta Bautista Vázquez (tsotsil), Issac Esau Carrillo Can (maya), Pedro Uc Be (maya), Feliciano Sánchez Chan (maya), Wildernain Villegas Carrillo (maya), Francisco Antonio León Cuervo (mazahua), Mikeas Sánchez (zoque), Margarita León (otomí), Xiko Jaén (otomí), Rosa Maqueda Vicente (otomí), Juventino Gutiérrez Gómez (mixe), Hubert Matiúwàa (mè’phàà), Natalia Toledo (zapoteco), Elvis Guerra (zapoteco), Irma Pineda (zapoteco), Esteban Ríos Cruz (zapoteco), Víctor Terán (zapoteco), Florentino Solano (mixteco), Celerina Sánchez (mixteco), Nadia López García (mixteco), Adriana López (tseltal), Juana Karen (ch’ol), Eleuterio Xagaat García (chinanteco), Domingo Alejandro Luciano (chontal de Tabasco) y Juan Gregorio Regino (mazateco).

 

 

 

 

Martín Tonalmeyotl

(Náhuatl)

 

Tepostlauilanajle

 

Tsiouej niman tiuajlouej: tikuitlapanuiaj chikaualistle, tikuitlapanuiaj mikilistle

San tlin uele tiktemikej: tlayespetlantok, chokalo niman noye tlatememejkantok

Tikitaj se konetl chikajtok: kema palane, tsopelia, kamatsopelia, xaka kitasneke

on konetl kampa ichikaualis niman tochikaualis, yokinnemakiltijkej tsopilomej

yokinnemakiltijkej koyomej uan sa notenpajpalojtokej niman kinekej techkuaskej

kampa tla xkintejtexouaj toomikuan uan chikajkej niman tlachijchijtin ika kojtin

peuaskej ijtikuakualakaskej niman xkipiyaskej tlinon kejeuaskej ijtik inkuitlatetonpits

niman xkipiyaskej tlinon kinkualtiskej inkuitlaokuiluan

Najua nikijtoua matitlauanikan pampa ijkon

ueliskej tikelkauaskej kampa ipan in tlaltipaktle

mojmostla techmiktijtokej ken chichimej uan noyej tekuanej

 

 

 

El tren

 

Cada paso es un regreso: hacia la vida, hacia la muerte

Cada tren es una pesadilla: de sangre, de hambre, de telarañas

Cada niño es un fruto: podrido, dulce, agridulce, que importa

de todas formas la vida está vendida a los carroñeros

a los coyotes rancios que ambicionan devorarnos vivos

porque si no comen de nuestros huesos de árbol

sus panzas de ollas barrigonas quedarán huecas

y no gozarán de un pedazo de mierda con que alimentar a sus parásitos

Hay que emborracharnos digo yo

para olvidarnos que en esta tierra

día a día nos están cazando como perros rabiosos

 

 

 

Natalia Toledo

(Zapoteca)

 

Ni náca’ ne ni reedasilú naa

 

Ti mani’ nasisi napa xhiaa ne riguite.

Ti ngueengue rui’ diidxa’ ne riabirí guidiladi,

naca’ ti badudxaapa’ huiini’ biruche dxiña cana gutoo ne qui nindisa ni

ti dxita bere yaase’ riza guidilade’ ne rucuaani naa.

Rucaa xiee ti yoo beñe zuba cue’ lidxe’,

naca’ layú ne guirá lidxi.

Ti bandá’ gudindenecabe,

ti miati’ nalase’ zuguaa chaahui’galaa gui’xhi’ ró.

Ti bacuxu’ sti nisa, sti yaga guie’, cadi sti binni.

Naca’ tini bi’na’ Xabizende.

Naca’ ti bereleele bitixhie’cabe diidxa’ gulené.

 

 

 

Lo que soy, lo que recuerdo

 

Una libertad que retoza y no se ha hecho fea.

La sensibilidad de un loro que habla,

soy la niña que se le caen las cocadas y no las levanta,

un huevo de gallina negra me recorre y despierta.

Soy una nariz que huele el adobe de la casa de enfrente

un patio y todas sus casas.

Una fotografía regañada,

un trazo delgado en medio de la  selva.

Una flor para el agua, para otras flores y no de las personas.

Soy una resina que lloró San Vicente.

Soy un alcaraván que ahogó su canto en otro idioma.

 

 

 

Irma Pineda

(Zapoteca)

 

Cándida

 

Jñaa bichiá neza lua’

ni rini’ ca beleguí ca

Gudaa ndaani’ diaga riuunda  binnizá

Biluí’ naa ca lana ni ricá lu la’ya’

bisiidi naa guiquiiñe’ aju lu guendaró

cuaa bia’ya’ ni nanaxhi ne canela

qui gahua ni naí’ pa ca cayete ndaane’

qui guidxibe’ pa xidxilaa ique yoo dexa

ra gaca xu

Laabe rului’be naa ni qui ganna’

Xisi qui ñuu dxi ninabadiidxa’ jñaa

xi naca guendanabani

ora dxuguiiba’ chiné xheelalu’

Xi naca gudxiilulu’ ca dxi ca

ne xizaa nandaca ñeelu’ ra canazou’

Xi ne diidxa’ gabilu’ ca xhiiñilu’

xiinga  “binni que guidxela”

Xi ne xigaba’ riuu bia’ ni que guinni

ca dxi nacahui ca

Xi ganda guzeeteneu’ guirá la

ca guidxi ni guzalu’ cuyubilu’ ti lu

guirá ca binniguenda guni’neu’ ti gului’ca lii

paraa guidxela ti binni zinecabe laa

 

 

 

Cándida

 

Mi madre descifró para mis ojos

el lenguaje de las estrellas

Depositó en  mis oídos los cantos de la gente nube

Me enseñó los signos de mi nombre

A usar el ajo en la comida

a medir el dulce y la canela

a evitar el limón cuando viene la regla

a no temer el crujido del techo de madera y teja

cuando la tierra tiembla

Ella resolvía las dudas

Pero nunca le pregunté a mi madre

cómo trascurre la vida

cuando los soldados se llevan al marido

Cómo se enfrenta lo cotidiano

con la incertidumbre tras los pies a cada paso

Con qué palabras se explica a los hijos

qué es “un desaparecido”

Con qué unidad se mide la ausencia

los días oscuros

Cómo nombrar de un solo golpe

las ciudades recorridas buscando un rostro

los espíritus consultados para tener indicios

de dónde encontrar a un desparecido

 

 

 

Celerina Sánchez

(Mixteca)

 

nchíi kuú

 

nikaku nuú yoo savi

taa ndakoò kue ita / yutu / yùkú / yucha

raa ta’an iniyu ñaa kuú ña’a / iyaà kue nditu’so ita

yuyu ñaa kaa nuú yosó sa’í naduku’ún iniyu nchíi kuú

nchíi kitsí ñaa katsi/ ñaa kó’ó

takua naá tsikanuú xoo nuú ñu’u iiyò

naa ndatsiniyu nchíi kúú / iniyu/ níí

kuí yu’ú ku’í yíví rii míí kuú nanayu tatayu

ndituyu kuí / nixi kuú ñaá kini ka’án nuí

aa kundasi ñaâ  vasaa rii mee kuí

chaa meni nchíí ku’gu

 

 

 

quién soy

 

nací en  primavera

cuando las flores /  árboles / hierbas / ríos

despiertan

me gusta ser  mujer / diosa de todas las flores

la brisa del llano /  me recuerda quién soy

cuál es mí comida / mí bebida

en camino en ésta tierra sagrada

me recuerda / mi esencia / mi espíritu / mi sangre

mi aliento y  vida  porque ella es mi madre/ mi padre

como ofender a esta tierra bendita / si soy yo y tú ¿quién eres?

 

 

 

Juventino Gutiérrez Gómez

(Mixe)

 

Jatën nkëxim

 

Nayi nimatëjpy ëjts ja revolturë

miti yik nawiäxiyip yi këj yi tëjky

nijäwip sutsiy jemtyi yi muuty

miti tojpip xäp jexkixpy

nijäwip sä xuujxtë yi varillë

kuyikxon yikpajitët´të

nijäwip sä yi märrë tsiuntikëy

xä jënts këkijx

nijäwip yi serruchë tsëjts´të

ku tsëjti jam kijpykiëjxp

nijäwip ku ja escalerë xtaxekim

jits xikitäwim jits jatikok ntapatëka´am

nayi nimatëjpyityätpitunk

miti ja tsuj të´ëjk yik kaxijkpy

ëy jan këj jan jot tutäjky tsijk ojktsëny.

 

 

 

Acabado

 

Yo también sé de las revolturas

que agrietan los pies y las manos

sé del peso de los tabiques

clavado sobre la espalda

sé de la musicalidad de las varillas

en el arrastre kilométrico

sé de la necedad del marro

por los dedos habituados

sé de los colmillos del serrucho

que se quiebran en la madera

sé de las escaleras traviesas

que derrumban para volver a subir

yo también sé de este oficio

que levanta bellas construcciones

y deja al cuerpo en ruinas.

 

 

 

Juan Gregorio Regino

(Mazateco)

 

Tatsjejín nga kjabuya

 

Tatsjejín nga kjabuya

isien nixtjin xi nchifo´ánijun nagasondiehe.

Jé tsijemána nga k ´e nchifo´anijun,

ñanga je inimájin xi tinchunjin k ´e

kó xi jé inima, tjíngase nixtjin.

Ngo nixtjin s´uí tinchon ngot´e

nga ngatjon jatjujína yojóna,

nga ngatjon tsjakjijína ngasondie.

Tinchut´ajun ngatjon yamixaha

ko t´iojun, ko xiniextin chíhi.

Kos´e xchajó ngatjon kjaboya

xi nguijín máscara  tikon ´majin.

Isien nixtjin xi tjíjno inima,

Isien nixtjin xi jé inimájun,

kuibi xis´uína,

stsitsijen ngatjún ngasondiena,

tjijne inima ko tjíjnu ndatsajun,

kui ngasondie xi tatsjéjibi,

kui kjaboya xi tatsjéjibi.

 

 

 

No es eterna la muerte

 

No es eterna la muerte

espíritus míos que del cielo bajan.

Siento presencias aquí en lo imperfecto

donde los que tenemos vida estamos muertos,

y los que están muertos tienen vida.

Vivimos un día de fiesta

en un escape momentáneo a la muerte,

en un instante aferrados a la vida.

Compartan la mesa con nosotros,

coman y beban nuestros frutos,

dancemos luego con la muerte

que en cada máscara se oculta.

Espíritus vivos.

Espíritus muertos.

Ésta es nuestra fiesta,

asomemos un instante nuestros mundos.

Nosotros tenemos corazón, ustedes también.

En esta vida que no es eterna.

En esta muerte que no es eterna.

 

 

 

Consigue este libro en nuestra tienda en línea

 

También puedes leer