Xochitlajtoli: Apolonio Bartolo Ronquillo

Seguimos leyendo la serie Xochitlajtoli, muestra de poesía en lenguas originarias de México, coordinada por Martín Tonalmeyotl. Ahora es turno del poeta Apolonio Bartolo Ronquillo. Nació en San Miguel Soyaltepe, Oaxaca. Ha sido docente, director y asesor técnico‑pedagógico en escuelas y zonas escolares de la región mazateca baja y media, de 1981 a 2004.  Poeta  y cantautor mazateca. Traductor en énná (mazateco)‑español énná; cronista y autor de la pieza musical de baile Jatjíni chjúun ningu̱ xu̱nguRegresó la doncella de la peña, representativo de su municipio y el poema que se lee en la entrada, ambos, con el título de Naxijén, nangi anima̱ꞌna̱Soyaltepec, tierra del alma mía. Ha publicado Tji̱u̱ngaꞌe tjáoAlas del viento y ꞌYu̱ xixiꞌe naxúBotoncitos de flores, cantos en mazateco para niños. Ha hecho programas de radio. Recibió el premio María Sabina en 1997. Actualmente es presidente del Consejo Directivo de Escritores en Lenguas Indígenas, A. C. (ELIAC) con sede en la Ciudad de México.

 

 

 

Chjúun

 

1

 

Ndifá nijmii tsjuatsúꞌna̱,

Ndiꞌí kú tja̱o̱ nijmii tsjuatsúꞌna̱,

Ngajin nangi inchasá ni̱jmii tsjuatsúꞌna̱.

 

Ngaya xkúnña inchasá,

Ngajín tjaoꞌñúꞌe ndachakún inchasá,

Nga menkajó ndi̱a̱jo̱ ndáxi kjí

Kju̱ nga tsikundáña kjama’asen.

 

Kuíxi náxúꞌé anima̱ꞌna̱,

Kuíxi sunꞌe̱n ngijñá xi tsuꞌba nga̱ji̱nꞌen tja̱o̱,

Kú ngiejé nga tsi̱i, tujmatsítse nji̱mi̱ꞌna, chjúun.

 

 

 

Mujer

 

1

 

Mi palabra es lluvia,

Fuego, aire,

Brota del vientre de la tierra.

 

De los ojos,

De la tempestad de los mares,

Al choque de las piedras,

En el nacimiento de la aurora.

 

Mis palabras son el corazón de una flor,

La música prendida en el viento,

Mujer, eres tú la dueña de mi ser.

 

 

 

3

 

Ngayá nisuꞌe ngatsꞌuají teꞌbíꞌan ndifa,

Ndachꞌín xi majínre̱ xí nga tjitsikénda xindaꞌná.

 

Ndaxí tjitjuntjái ngaya tsꞌuaꞌa̱n tsjénri,

Nanda naꞌyu̱ chꞌánchꞌan,

Tsi xi tjitsikiénchꞌán chundabaꞌná.

 

Tjitjunda yajóꞌna

Nga teminchañajínꞌa̱n ngasún nangiiri

Tutjee xi tjitsjuána kjua̱mijñachún.

 

Nga jñá tjimáña tjínre ngaꞌñú tjiunga̱ꞌna̱,

Nga kju jí bejíꞌa̱n xi ꞌmíre tkiu̱n, chjúun.

 

 

 

3

 

Bebo la savia en la jícara de tu vientre,

Manantial inagotable en mi sedienta garganta.

 

De la boca me escurre tu miel,

Fresca agua de masa.

Lluvia de placer en mis noches.

 

Con el agua-sal de mi cuerpo,

Voy plantando en tu suelo

La semilla de la vida.

 

Contigo mis alas son sueños.

Mujer, desvaneces en mí, el miedo.

 

 

 

6

 

Xukúcha tkiaa ni̱tje̱n tekuácha tkiaa kju̱a̱nimején,

Najmíre ndiꞌí, najmíre kju̱a̱kitakún,

Ndiyaꞌé anima̱ kjitsuꞌba xukú nga̱ kui.

 

Xuku nde̱je̱ xi kjé matꞌejí tsjuáre manga

Kú na̱jmí xi kjeꞌá, najmí xi ꞌbesúnre xile,

Kuácha tjín kju̱a̱nimejénña

Kite̱ tsitꞌeꞌénjínre̱ kju̱a̱kitakún changa.

 

Tsuꞌbaxa̱n kú tꞌejí én xukú tja̱o̱

Xi bakjangá yá tukúra ndá nga yiꞌi,

Kju̱a̱nimejénña xukú ngu ndana skexá suba ndi̱ya̱ꞌe, chjúun.

 

 

 

6

 

Ciego como la noche es el amor,

Sin luz, sin entendimiento,

Fluye, por los caminos del alma.

 

Es un caballo que galopa.

No acata freno ni se amolda a silla.

Ese es el amor nuestro,

Aquello que la tradición no pudo someter.

 

Libre y terco como el viento,

Desgaja árboles grandes,

Mujer, nuestro amor es un río con su propio cauce.

 

 

 

9

 

Xukú nga tire̱ tja̱o̱

Najmíri kju̱a̱nichatꞌá nga tjiniꞌáoinri anima̱ꞌna̱,

Xukú yufi xitu faꞌatje̱ntse nga sá abrii

Kuácha itjáiji

Kú kꞌáinniji xukú xi nchajoꞌe̱ tja̱o̱ itechári.

 

Tanga yíji nga jé ndibá sá junio

Ku kjuaꞌijúu tsitjún ngasun kuí nangii,

Kú ngiejé ngijña nga ku̱su̱se̱

Kú tekuíxi kuentꞌáre ichí nchakan anima̱ꞌna̱

Ndatsa ngují ni̱tjín te kuitjatjíji, chjúun.

 

 

 

9

 

Con la furia de un vendaval,

Me golpea la saña de tu amor,

Efímera como las nubes de abril,

Pasaste 

Como barrida por la escoba del viento.

 

Has de saber que viene junio,

Mes en que la vida es un canto de lluvia,

Verde vestir de las montañas,

Contagio de fuerza  a mi alma

Que reverdecerá aunque no vuelvas.

 

 

 

10

 

Ngaya naꞌyaꞌe̱ ni̱tjiin

Nga inda nga ꞌñú tjitsingitjeyáña kjua̱ꞌbemá,

Nga kjifái ku kjifaꞌí nitji̱n

Inchamangá jinꞌén naxandi̱yajínña.

 

Tsa tsé tjínña ku̱tsa seen máña yajóña

Te̱kuíxi tjikjinéña ni̱tjiin nga tjimáña,

Xukú ndifa̱ xi tsixí nda̱ba

Kuácha tjitsikjinduyá sénña̱ ni̱tjiin.

 

Ngaa fixúña ngasún ndia̱jo̱ ninduu xi kjiꞌi kjinde̱tju̱a̱,

Kju̱a̱nimejénñátse xi kꞌuatsjeꞌáña kjabeyá, chjúun.

 

 

 

10

 

En la hamaca del tiempo

La vida nos mece en su rudo regazo.

Entre el ir y venir de los días

Fluye la sangre de nuestro río.

 

Más allá de toda tenencia y vanidad,

Las horas y los días envejecen nuestros pasos

Como el agua que el sol evapora

Nuestra vela es absorbida por el tiempo.

 

Al caer sobre la resbalosa piedra de la gran puerta,

Sólo el amor nos salvará de la muerte.

 

También puedes leer