Xochitlajtoli: Angelina Suyul

Seguimos leyendo la serie Xochitlajtoli, muestra de poesía en lenguas originarias de México, coordinada por Martín Tonalmeyotl. Ahora es turno de la poeta Angelina Suyul. Nacida en Suyul, radica actualmente en Las Ollas, San Juan Chamula. Ha cursado varios diplomados y seminarios en creación literaria. Ha publicado en cuatro antologías: Sbel sjol yo’nton ik’ / Memorias del viento, 2006; Ma’yuk sti’ilal xch’inch’unel k’inal / Silencio sin fronteras, 2011 y traducido al inglés en el año 2017; Insurrección de las Palabras, poetas contemporáneos en lenguas Mexicanas, 2018;  y Anhelo de reposo, 2019. Ha participado en varias lecturas de poesía y varias revistas. Becaria del FONCA 2012-2013 y 2017-2018. Actualmente es integrante en el Taller Abriendo Caminos, José Antonio Reyes Matamoros, impartido por el maestro Alejandro Aldana Sellschopp.

 

 

 

Milbail

 

K’unk’un xa tstots ak’obal li lumaltok, 

Chjulav jun vinik svayijelinoj potslom, 

chchapbe sk’oplal kuxlejal yan vinik xtok, 

skuchoj xtal xbat, xmal sakub sti’etel sjol,

xjit’et xkulajet ik’al kantila

syak chchape ik’ osil sbik’taltak yo’nton. 

 

Ta jun ch’en chik’ lok’eltal ik’ubel ta osil: 

chamel ti buch’u k’opoj xchi’uke.  

Xvinaj xa li jbeiltasvanej tana une, 

slapoj syaxk’utan k’u’, 

lek xvinaj kiletel chon schukinoj.  

 

Paj xa yuk’umal satik li kantilaetik, 

li ak’obale xts’ijlan, xi’el xa sba: 

oy chabiej ch’ulelal ta jlikel; 

Oy buch’u chanav batel ta lajebal tana.

 

 

 

Asesinato

 

Despacio la niebla erige la noche,

despierta un hombre con nahual de potslom,

traza el destino de otro hombre,

día y noche, de aquí y allá anda con su odio insaciable,

velas negras en surcos se apuran en su derretir

mientras le platica la oscuridad pesadumbres del corazón.

 

En una cueva invoca nostalgia;

ha pactado con la muerte.

La muerte ahora es tangible,

vestida de verde jade,

resalta su faja de serpiente,

es algún dios de los cerros.

 

De las velas ha cesado su río de lágrimas,

la noche se vuelve tranquila y temerosa:

habrá vigilantes de un alma más tarde;

en seguida alguien viajará al inframundo.

 

 

 

Ts’ijlej

 

Tsk’ej mukbil k’op li ts’ijil lumal tok,

schijil ts’i’lal abnaltik.

Chjulavanuk yajvaltak li te’tike,

chak’ik ta a’iel sk’ak’alil kuxlejal.

 

Li cha’uke tslup xa muyel ya’al,

sujom xchi’uk sk’ib yo’ xatintas banomil.

 

Ta st’uj muikil vomoletik jun ants,

albat yu’un sme’ ti ja’ sk’opojelik

vomoletik li jujun sobe.

 

Ta te’tik ta xvabajomaj mutetik xchi’uk yok’esik,

ta o’lol k’ak’al chlok’ k’atinikuk st’i’ ojovetik.

 

K’unil ik’ tstani batel yik pometik,

ta xa spas ta yax uran ton, sakil ton li vinajele:

julav xa li jamalal vinajel.

 

 

 

Quietud

 

La neblina callada guarda secretos,    

abrigo de la montaña.

Despiertan los dioses del bosque 

y anuncian tiempo de vida.

 

Un chauk embarca agua,

se apresura con su cántaro a bañar el mundo.

 

Una mujer tira hierbas aromáticas;

su madre le enseñó que la madrugada

es el lenguaje de las plantas.

 

En árboles, aves forman orquesta de flautas

al mediodía emergen a solearse los ts’i’ ojovetik.

 

Vientecillos irrigan perfume de inciensos,

el cielo de ágata celeste y blanco se torna:

el universo ha despertado.

 

 

 

Me’ jnet’om

 

Ta sch’inal la svachinta ts’unobajel ta ik’luman sob,

chanchoj soy la yich’ ta snuti’,

jerkuil, ch’akob chilil pakanbat ta sjolinab.

Smantal yoxlajunebal jpetom jkuchometik.

 

Ta nak’al skitsbenal tsatsakil yut sk’ob

snak’ojbe skuxlej ololetik stamanoj,

k’ucha’al banomil snak’oj sbijilal ta nixyo,

k’ucha’al ta nak’al yutsil syijil pat ib.

 

Kuxlejal chtuk ta smuk’ ta be ch’ich’el,

tsatsalil chbein ta sbik’it be ch’ich’el.

Jujun sob ta xu’unin xojobal jtotik,

chvok’ cha’i stuk ek k’alal cht’il li osile.

 

 

 

Partera

 

De niña soñó madrugadas de siembra prodigiosa,

en su red recibió cuatro pares de mazorcas de maíz,

jerka y ch’akob chilil dobladas en su cabecera.

Mandato de los trece jpetom jkuchometik.

 

En la íntima geometría de sus palmas vigorosas

oculta en los retoños de luna un destino,

como tierra que esconde sabiduría en el mirto,

como la enigmática coraza del armadillo.

 

En su arteria radial fluye la existencia,

en su arteria cubital se destila fortaleza.

En cada madrugada se adueña del tiempo,

renace al fragmentar el espacio los rayos de sol.

 

 

 

Yavanel jbats’i k’op

 

Sol ta jnopben jbel yech’omal eil,

k’ucha’ al chbajbat ti’na li buch’u mu x-ojtikaje,

jech la jbajbe sti’ li ko’nton;

tsatsaj ti yavaneje.

 

La sbiiltasun ko’ol k’ucha’al sk’opojel me’el,

ko’ol k’ucha’al muk’totil ta vits la yavtaun,

ko’ol k’ucha’al sniketel abnaltik k’alal syak chlom.

Mu’yuk xka’i buy liktal ti yech’omal avanele.

Slokoketel yayijem bolom,

ta sk’an juch’tael yo’ xkuxij to.

Ja ti jbats’i k’op chak’ yip yo’ mu to xlaj.

 

 

 

El grito de mi lengua

 

Una voz penetró mi pensamiento,

cómo cerrarle puerta a desconocidos

así le cerré mi corazón;

y se hizo más fuerte el bramido.

 

Pronunció mi nombre con voz de anciana,

me gritó cual abuelo en las cumbres,

cual montaña al derribo.

No percibí el origen del clamor.

Era rugido de jaguar herido,

auxiliaba un soplo para vivir.

Era mi idioma en resistencia a la extinción.

 

 

 

Ch’ayemal

 

Chijulav ta slumal li buch’u oy jk’op xchi’uk,

li’ toe chcham jtotik k’alal ta sak ch’ay li ik’luman osil ta yibel vinajel.

Ta snak’obal tsatsakil tak’inetik,

Ta snak’obal muk’tikil me’el moletik ti mu stak’ k’oponbel sk’opike,

ta skoskos k’optaik bik’tal k’opetik yo’ xipas ta manxo.

 

Ta scha’ sutesunbal ta jmuk’tot jyaya ti Virgilio,

tey ts’ijil chikom k’alal ta sjak’bun

mi chapalun xa yo’ xi bat ta pas k’ope,

syak chislo’iltabun no’xtok sk’oplal epal jtotiketik,

ti mu xkojtikinan stalelik yo’ nakalune.

Ta jtsak jmakobil jba:

sna’obil lo’iletik ta jujun malk’ak’al,

milbail, sch’ich’elik xchi’uk jtotiketik yu’nik ti vo’ne jtot jme’e.

Ta xak’bun kil k’u s-elan sbanomil ti Virgilioe,

ta st’ubun ochel ta Troya,

jyan lumun chka’i jba tey jech ku’uchal k’alal teyun ta jteklumale.

 

 

 

Extravío

 

En la metrópoli de mi oponente despierto;

aquí muere el sol al extravío del alba en el horizonte.

Bajo las sombras de hierro,

de gigantes de inconcebible lenguaje,

susurran letanías para amansar mi naturaleza.

 

Virgilio me remonta a mis antepasados,

quedo estática cuando me pregunta

si lista estoy para la guerra,

mientras me satura de Dioses

que desconozco su existencia en mi Olimpo.

Descuelgo mis únicos escudos:

Memorias de vespertinas hablas,

revueltas, sangre y deidades de mi estirpe.

Virgilio me retrata su cosmos,

me sumerge en Troya,

y me descubro ajena como en mi pueblo.

 

También puedes leer