Xochitlajtoli: Cruz Alejandra Lucas Juárez

Continuamos con la serie Xochitlajtoli, muestra de poesía en lenguas originarias, coordinada por Martín Tonalmeyotl. Ahora leemos a Cruz Alejandra Lucas Juárez (1997). Es poeta y narradora tutunakú. Originaria de Tuxtla, Zapotitlán de Méndez, Puebla. Estudió Lengua y Cultura en la Universidad Intercultural del Estado de Puebla. Algunos de sus poemas y cuentos bilingües tutunakú- español han sido publicados en la revista  electrónica Sinfín, revista electrónica Yolitia y en el Suplemento Ojarasca del Periódico La Jornada. Es becaria del Fondo Nacional para la Cultura y las Artes 2018-2019.

 

 

 

Tamakgatsankgan

 

Kmakgatsankgalh kintapikwa

chu lakgxkutlh xtakilhkaksat kinkilhni’

laa ktakgslhi nkinin,

chuwa na minin,

xnin kachikin.

 

Kmakgatsankgalh kintakilhkaksat

chu kintatasa’ lakgxkutlh xatalaktsapa kintapiwa’.

 

 

 

Extravíos

 

Se me extravió el miedo

y mi boca descosió su silencio,

cuando hallé a mi muerto

que también es tu muerto,

muerto del pueblo.

 

Se me extravió el silencio

y mi llanto deshiló el miedo remendado.

 

 

 

Pin

 

Xkgalhni chichiní.

Xtatakgatsinkan chixkuwin.

Xkilhtsukut takgwitit.

Nima chokg chokg tamacha’

chilianchu wa.

Nima spit spit tamacha’

stilampin wa.

Nima ntsiklh tsiklh tamacha´

laktsupin wa.

 

 

 

Chile

 

Sangre del sol.

Perfección de los hombres.

Origen del placer.

Del coágulo más grande

brotó el de la capa ancha.

De las tiras de sangre

germinaron los serranos.

De las diminutas gotas

nació el chiltepin[1].

 

 

 

Luwan

 

Chi wapi nakimputsaya nchali tuxama,

ni kintiputsaya wa kxtampin sipi,

ni para kxtampun kgalhtuchokgo.

Nitu klakgnuwaka kxliskayitwa kkalhtukunin

lala makatsinin taskgoyot.

Ni kintilakaputsaya wa kpuxkg

ni para kkaputlunin.

Nitu ktasekgnipulayan.

Lanchiyo klakgawanit, klatamaputun,

Lhtank kpixchipalh kintapikwa’

Klipixchukumakgnilh xmachita kintata.

Chu kwa mi lanchiyo

Sin nawan kintachuwin chu namamuxti mintalakapastakni

 

 

 

Extranjero

 

Si me buscas un día,

no me busques bajo las piedras,

ni en el fondo del río.

No estoy atrapado en el color de la espina

como te lo ha dicho el taskgoyot[2].

Que tus ojos no me busquen en la barranca

ni en un charco de lodo.

No huyo de ti.

Hoy desperté con ganas de vivir,

 tomé del cuello a mi miedo

y lo degollé con el machete.

Me dije que desde hoy

mi voz será la lluvia que inundará tu pensamiento.

 

 

 

Luwan II

 

Wapi nikatsiya ntani nakintakgsa

anta unu klama, ktalhkatawilanit,

kxlimakakayitwa nkilitachiki’

unu kxmakni xamakanitaxtakga nchu.

Anta kjaxma kxtampun akgsawat

chu kxpakganin kintamanixni’.

Jkatsi mpi maxanana nakilakaukxilha’, luwan,

xlakata kit xlakgastap chichini’,

ni kinkgalhakgaxmatputuna,

kit jilini’

ti namatankgapipankgayan.

 

 

 

Extranjero II

 

Si no sabes dónde encontrarme

aquí ando, tatuada

en las manos callosas de mi gente,

en la piel de la tortilla recién echa.

Reposo en el seno del cántaro

y en el aleteo de mis sueños,

los sueños del pueblo.

Sé que tienes pena de mirarme a la cara, luwan[3],

porque soy ojo de sol enfurecido,

te aterra escucharme

porque soy el relámpago

que romperá tus oídos.

 

 

 

Akgpuchokgo

 

Kinkachikin xtachuna tantum chokg kkgastin,

xputatsekgni mpapa’,

tsinkalapatux kxlakan chiwix.

Kxlakgastap kgalhtuchokgo lakachilh kinkachikin.

Laa uku’ xakgsawat akgapun

nima maskgawiwi kkatuxawat.

Laa kumu tantluwa pilam tasiyu laa ntsiswan,

tatsukat nima malakgachichokgxwani mpuklhni’,

xaxlipan masakg xla xpipilekg,

xlhuku’ tamanixni’,

xchixit xtakgaya,

katiyatna nima muklhun likakankala chichini chu sin.

 

 

 

Akgpuchokgo[4]

 

Mi pueblo es un caracol en la montaña,

escondite de la luna,

orquídea en el rostro de la piedra.

Nació mi pueblo en el ojo de un río

y es ahora cántaro del paraíso

que refresca el mundo de la milpa.

Es parvada de luciérnagas al caer la sombra,

beso que sonroja las nubes,

nido perpetuo para las mariposas,

madriguera de sueños,

trenzas del xtakgayaw[5],

tierra con olor a sol y lluvia.

 

 

 

¿Ti maa papa’?

 

Akgtum jaxanat,

xkilhpin akgapun,

skitit xla lhtukit,

xtatsan katsisni’,

skgatanat

xmakasiyan kuyu’.

Kapsnat tani nalhkawiliyaw

xkilhtsukut kilatamatkan.

 

 

 

¿Quién es luno?

 

Un suspiro

labio del cielo,

masa para el atole,

diente de la noche,

menguante garra de armadillo,

página blanca

para escribir el comienzo

de nuestra historia.

 

 

 

Xanatwa’

 

Klimakgkatsi mpi ni kilinit,

nikkatsi lala ni nakní,

wa nila klilhtata lakgachinin.

Nakchaxwakkgoyi nkiwi

akxni chinchu laa nakatsaaní,

nalilakapastaka mpi xlimaaxanat’ti nkintachuwin.

 

 

 

Florido

 

Presiento que no he de morir,

no sé cómo no morir,

por eso no duermo a veces.

Tallaré el tronco de los árboles

para que al menos cuando sientan dolor,

recuerden florecer mi palabra.

 

 

 

 

[1] Chiltepin, palabra de origen náhuatl que significa chile-pulga.

[2] Taskgoyot.- Duende malo

[3] luwan.- extranjero

[4] Akgpuchokgo .- Nombre de un pueblo totonaco

[5] Xtakgayaw .- Nombre de una montaña

También puedes leer